Angkor Thom là kinh đô của vua, được xây dựng từ thế kỷ XII, sau khi Jayavarman VII lên ngôi năm 1181. Ông sửa lại Angkor Vat bị chiến tranh tàn phá và cho xây kinh đô mới bao gồm đền Baphuon của vua trước, đào hào nước dài 4km rộng 100m rồi xây tường cao 8m bằng đá có 5 cửa. Cửa phụ ở phía đông là khải hoàn môn và 4 cửa mở ra bốn hướng chính. Bên trên các cửa ra vào là tháp chạm khắc hình mặt người. Hoàng cung rộng 9km2. Đền Bayon nằm giữa vùng đồi núi, chung quanh có nhiều cổ thụ cao vút, thân lớn đến mấy người ôm. Đền có 54 tháp, cao từ 25 đến 43 m. Mỗi tháp có mặt người ở bốn bên khắc theo hình tượng của Phật thoại trên đá sa thạch. Hai bên đường đi vào cửa Angkor Thom  là 54 pho tượng lớn bằng đá ôm hình rắn thần lưng quay về phía kinh thành, bên trái là các thần còn bên phải là các quỷ. Đó là hai kiểu kiến trúc mới lạ thời bấy giờ. Trong điện thờ chính có tượng Phật trầm tư. Đây cũng chính là tượng chân dung Jayavarman VII mà nhà vua nhập vào khi qua đời. Mỗi tháp bao quanh là tượng chân dung các quan đại thần và tượng mặt người; trên tháp là hình ảnh của vị vua thần ngự trị khắp nơi. Các mặt tường trong hành lang Bayon có nhiều phù điêu thể hiện cuộc sống của người dân Khmer thời xưa; cảnh sinh hoạt trong triều đình và khi chiến tranh. Phần cuối là phù điêu thể hiện sử tích nhà Phật và các tiên nữ Apsara. Dấu tích còn lại chứng tỏ các hình điêu khắc đã được sơn thếp hoặc dát, mạ vàng bạc cùng đá quý. Bia ký cũng đã ghi lại 5 tấn vàng, 5 tấn bạc và 40 ngàn viên đá quý dùng để trang trí cho những đền tháp ở Bayon. Theo nhà nghiên cứu Grôsliê - người Pháp thì phải có đến 1.000 nhà điêu khắc giỏi làm việc chuyên cần trong 20 năm mới chạm khắc được những phù điêu trên đá ở Bayon! Angkor sụp đổ ngay khi Bayon xây dựng xong. Nó là ánh sáng của một vì sao băng! Và kiến trúc đền núi thờ thần vua mất dần nhường vị trí cho Phật giáo Theravada.

Nhà vua còn xây nhiều đền khác trong hoàng thành và vùng phụ cận, như đền Ta Prohm dài 1km, rộng 700m xây năm 1186 để thờ mẹ của vua và đền Preah Khan  xây năm 1191 thờ cha vua Jayavarman VII (1181-1220) đã tốn 5 vạn lạng vàng, 5 vạn lạng bạc và nhiều đá quý. Ngôi mộ Mẹ trong đền, bốn bức tường bằng đá còn vết gắn kim cương. Tương truyền những đêm trăng sáng, những hạt kim cương phản chiếu rực rỡ. Jayavarman VIII  lên ngôi đã hủy những hình ảnh liên quan đến Phật giáo để thờ vật linh của đạo Bà La Môn. Hiện nay chỉ còn linga và yoni. Nơi đây còn có đền “vỗ ngực” - nghe âm thanh vọng lại khi vỗ vào ngực mình. Thuở xưa nhà vua sùng đạo Phật, thường đến nơi đây những đêm rằm để cầu nguyện khi lòng còn ấm ức. Đền Ta Prohm bị hủy hoại bởi thời gian và cổ thụ mọc xen lẫn bờ thành, rễ xuyên phá làm đá sụp đổ. Cảnh đền có vẻ điêu tàn hoang phế nên đoàn phim Holywood đã chọn nơi đây để diễn viên Angelina Joli đi tìm kho báu trong phim Bí mật ngôi mộ cổ.  Đền Ta Prohm đang được Ấn Độ tài trợ tu sửa phần nào.

Đền Neak Pean được xây trên một hòn đảo giữa hồ theo mô hình hồ thiêng Anavatapha, theo truyền thuyết là nguồn của 4 con sông lớn ở Ấn Độ trong đó có sông Hằng trên vùng Hymalaya mà nước hồ có thể chữa khỏi bệnh. Hồ dài khoảng 700m, rộng 300m, nhìn vào ta thấy giữa hồ như có điện thờ hình hoa sen 16 cánh, nơi đây vua thường ra ngồi để tịnh tâm cầu nguyện. Nước hồ Neak Pean không bao giờ cạn, bởi chung quanh có bốn hồ nhỏ thông với nhau bằng hệ thống cống ngầm. JayavarmanVII còn dựng tượng bồ tát tại đây dưới  dáng ngựa trắng đang cứu vớt thương nhân ra khỏi cơn bão biển, mà nhà vua muốn đồng hoá mình vào sự cứu vớt đó. Thế nhưng vương triều Angkor không tránh khỏi suy tàn khi vị vua tài giỏi đã không còn nữa. Nụ cười Bayon huyền diệu loé lên trong ánh chiều tà, còn các công trình nghệ thuật độc đáo sáng rực rỡ của Angkor thì còn mãi với thời gian.                       

Đền Banteay Srey cách Siem Reap 35km về hướng đông, do vị quan Ingiênavaraha xây dựng vào năm 968 dưới thời vua Ragendravarman V (968-1001) trong rừng núi Phnom Kulen. Đây là công trình kiến trúc độc đáo chạm khắc bằng đá ong và đá đỏ. Khu trung tâm là cụm tháp mà lớn nhất chỉ cao 9,30m. Bao quanh là ba vòng tường rào có các cửa chính ở bốn hướng mở ra khu rừng mênh mông. Nhà nghiên cứu Glaize gọi là Toà thánh của người đàn bà, và nơi này còn được mệnh danh là Tràng hoa bằng đá bởi các bề mặt của đền đều có chạm khắc phù điêu trang trí nghệ thuật đẹp đẽ. Đền thờ thần Siva có nhiều linga và yoni. Có yoni bị lõm xuống, tương truyền là do Pôn Pôt đã mài dao sát hại người dân Cambodia vào cuối thập niên 70! Bên trong đền có thư viện. Mùa nước lên có sen nở ở nhiều hồ trong khung cảnh hoang tàn vắng lặng!

Đền Takeo nằm ở hướng đông Angkor Thom, gần đền Ta Prohm, xây dựng vào thời vua Suryavarman I (1001-1050) - là giai đoạn cực thịnh của Angkor. Takeo được xây dựng theo mô hình kim tự tháp năm bậc, độ cao 38m đáy lớn 120m x 110m và đỉnh 47m x 47m với năm tháp trên cao. Tầøng bậc thấp  nối liền bởi dãy hành lang khép kín có mái che hoàn chỉnh. Các tháp ở bốn góc đền có cổng mở ra bốn hướng. Đền xây bị sét đánh nên không có chạm trổ điêu khắc nhiều. Và một kiến trúc khác nổi tiếng trong kinh đô vua là cung điện trên không Phimeanakas, thuộc dạng đền núi. Tháp có ba bậc cao 12m, đáy 35m, tầøng dưới có hành lang che kín bao quanh. Nơi đây là dinh thự của các chúa  và tương truyền đêm đêm nhà vua phải lên ngủ với rắn thần.

Đền Baphuon còn gọi Đền núi Bà Phnôm được xây trong một thời gian dài, từ năm 1050 đến 1066 dưới triều vua Suryavarman II (1150-1160). Khu đền dài 425m rộng 125m, trung tâm có hình kim tự tháp năm bậc cao gần 50m, kích thước ở đáy là 120m x100m, trên đỉnh có tháp thờ, xung quanh có hai vòng hành lang bằng đá sa thạch và mái che lợp bằng đá. Bia ký đã chép rằng nhà vua đặt tại Siem Reap một thị trấn du lịch có gần 300 di tích đền núi rải rác. Trong vùng Angkor Vat, Angkor Thom còn có các đền: Pre Rup, Banteay Kdei, Ta Nei, Ta Som, Phnom Bakeng…, hồ Srang, sân đua voi… Ngoài ra có đền vua hủi do Jayavarman VII xây dựng cho chính mình! Ông là một vị vua tài giỏi nhưng cuối đời bị bạo bệnh để rồi chôn vùi với đền núi Angkor.

NGUYỄN ĐÌNH CHÚC