Là người con của đồng bào dân tộc Ê Đê, sinh ra lớn lên ở vùng đất núi Sông Hinh, Y Điêng đã đi theo tiếng gọi cách mạng từ nhỏ, suốt đời cống hiến cho đất nước. Khi đã về hưu, ông trở về nơi chôn nhau cắt rốn, sống cùng bà con và hướng dẫn cộng đồng người đồng bào ở các buôn làng thoát dần những hủ tục lạc hậu. Xét trên nhiều lĩnh vực hoạt động, ông xứng đáng là một người con ưu tú của đất nước.

Nhà văn Y Điêng và những công trình văn học do ông góp sức làm nên - Ảnh: TẤN TRỰC

Giã biệt núi rừng đi làm cách mạng

Một ngày cuối tháng 7/2016, tôi vượt hơn 70km từ TP Tuy Hòa lên huyện miền núi Sông Hinh để tìm đến nhà riêng của nhà văn lão thành cách mạng Y Điêng. Tuổi cao, sức khỏe của Y Điêng cũng không bình thường như trước và ông mới từ bệnh viện về. Ông cho biết: “Tôi vừa mổ mắt ở TP Hồ Chí Minh về nên dạo này nhìn không được rõ lắm, tai nặng rồi. Thấy các anh đến thì tiếp thế thôi chứ tôi không còn nhanh nhẹn như trước”. Y Điêng không chịu tiếp khách ở căn nhà bê tông nền lát gạch hoa mà đưa chúng tôi lên căn nhà sàn ông làm bằng gỗ trước sân để trò chuyện. Từ căn nhà truyền thống của đồng bào mình, ông bắt đầu kể và cho chúng tôi xem những tập sách ông viết về bản thân, về chính vùng đất và người dân tộc mình.

Y Điêng tên đầy đủ là Y Điêng Kpăhôji, sinh năm 1928 ở buôn Thung, xã Đức Bình Đông, huyện Sông Hinh. Thời đó, ông ở buôn làng với đồng bào nhưng sớm được học và biết chữ. Tháng 8/1945, tròn 17 tuổi, ông được phân công làm thư ký xã bộ Việt Minh ở xã Ca Bin (Đắk Lắk). Năm 1947, ông thoát ly và tham gia cách mạng; rồi từ năm 1948-1952, ông dạy học, nhập ngũ và làm cán bộ an ninh ở tỉnh Đăk Lắk. Đến năm 1953, Y Điêng tập kết ra Bắc và được cử đi học tại Trường đào tạo cán bộ công an ở Chiêm Hóa (tỉnh Tuyên Quang). Năm 1954, kháng chiến chống Pháp kết thúc, Y Điêng tham gia đoàn quân về tiếp quản thủ đô Hà Nội, sau đó công tác tại Trường dân tộc miền Nam. Đến năm 1958, ông chuyển sang công tác tại Đài Tiếng nói Việt Nam, phụ trách phát thanh tiếng các dân tộc Tây Nguyên vào Nam. Tháng 10/1963, ông được chuyển lên khu vực Tây Bắc, công tác tại Đài Phát thanh khu này. Tháng 9/1964, Y Điêng trở lại chiến trường Tây Nguyên - Khu 5 và miền Đông Nam Bộ, công tác tại cơ quan dân tộc của Trung ương Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam và làm thư ký riêng cho cụ Y Bi Alêô, Phó Chủ tịch Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam.

Theo bản thảo cuốn hồi ký Kể chuyện đời tôi theo thời gian (phần Thời thơ ấu và Năm tháng làm cách mạng), Y Điêng dành nhiều trang viết về những ngày tháng ông rời quê hương ra miền Bắc tập kết, được học tập và làm việc. Ông ghi nhớ và viết lại kỹ nhất là những kỷ niệm ngày trên đường ra Bắc, được đi học ở Chiêm Hóa và thời khắc lịch sử được về tiếp quản thủ đô sau kháng chiến chống Pháp. Đó là niềm vui lớn, vinh dự không phải người đồng bào dân tộc thiểu số nào cũng có được. Đặc biệt, dấu ấn sâu sắc hơn cả là có gần 10 năm ông làm thư ký riêng cho cụ Y Bi Alêô. Y Điêng nhớ lại: “Cấp trên tin tưởng giao nhiệm vụ cao cả này cho tôi vì tôi là người đồng bào dân tộc thiểu số, tôi có kiến thức về Tây Nguyên. Hiểu, tập hợp, đoàn kết được đồng bào nên tôi phải cố gắng hoàn thành tốt nhiệm vụ”. Y Điêng cũng cho biết, công việc mấy mươi năm chiến tranh, niềm vui nhiều và nỗi khổ cũng không ít. Tuy nhiên, ấn tượng nhất vẫn là lần đi cùng cụ Y Bi Alêô ra miền Bắc và được gặp Bác Hồ vào tháng 3/1969. Theo lời Y Điêng, chuyến đi này là một “hành trình ngược” để đảm bảo thông tin cách mạng an toàn. Đó là vào khoảng tháng 6/1969, Khu ủy Khu 5 sẽ tổ chức Đại hội quốc dân thành lập Chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, và cử cụ Y Bi Alêô làm trưởng đoàn đại diện cho người đồng bào tham dự. Đoàn bí mật có hai người, gồm Y Bi Alêô và thư ký Y Điêng ngược ra Bắc, sau đó một thời gian, cấp trên sẽ đưa hai ông vào Tây Ninh dự đại hội như kế hoạch đề ra. Ra Bắc lần này, Y Điêng được gặp, trò chuyện với Bác Hồ và đồng chí Phạm Văn Đồng. Khác với hơn 10 năm trước ở Bắc, Y Điêng chỉ nhìn thấy Bác, còn lần này thì được trò chuyện với Bác, được Bác hỏi thăm, động viên nhiều việc. Điều này đã được ông nhớ và ghi chép lại rất kỹ trong cuốn hồi ký Kể chuyện đời tôi theo thời gian.

Duyên nợ với văn chương

Dù hiện nay, trí nhớ không còn minh mẫn như trước đây, nhưng khi hỏi về điều gì thôi thúc ông trở thành nhà văn thì Y Điêng cho biết có lẽ là do duyên nợ, nhất là từ khi tham gia làm báo. Cơ duyên này bắt đầu từ khi Y Điêng sang công tác ở Đài Tiếng nói Việt Nam và được cử đi học lớp Bồi dưỡng viết văn khóa Iở Quảng Bá (Hà Nội) cùng thời với các nhà văn Lương Sĩ Cầm, Lê Tri Kỷ, Nguyễn Quang Sáng, Hoàng Văn Bổn… vào tháng 10/1962. Tháng 10/1963, ông được chuyển lên Tây Bắc, công tác tại Đài Phát thanh khu, tại đây ông đã viết truyện Ông già T’Rao cùng với hai tác phẩm khác là Em chờ bộ đội Bác Hồ, Đrai Hlinh đi về phía sáng. Từ khởi điểm này, Y Điêng đã bắt đầu nghiệp cầm bút, được nhiều người đọc biết đến. Khi vào chiến trường miền Nam và sau ngày đất nước giải phóng, ông vẫn say mê viết. Y Điêng nổi tiếng với các tác phẩm: Chuyện bên bờ sông Hinh (tiểu thuyết 2 tập); Drai Hlinh đi về phía sáng (truyện ngắn); Hờ Giang (truyện dài); Sông Hinh, con sông quê hương (ký); Lửa trong tay chúng tôi (truyện ngắn); Trung đội người Ba Na (tiểu thuyết)…

Giải thưởng Nhà nước về VHNT năm 2007 do Chủ tịch nước tặng cho nhà văn Y Điêng - Ảnh: TẤN TRỰC

Hàng ngàn trang viết của Y Điêng tập trung về những con người và vùng đất bên bờ sông Hinh phía đông dãy Trường Sơn rộng lớn. Chính vì vậy, trong cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại, ông tâm sự: “Trong quá trình làm nghề sáng tác văn học, tôi luôn nghĩ về con sông, con người của quê hương tôi. Sông núi đẹp, con người hiền hòa bảo vệ quê hương. Dân tộc mình chính mình biết và chính mình viết. Mình không viết là mình có lỗi với quê hương, sông núi và người thân. Nghề viết văn khó quá, tôi viết hiền quá, viết chậm quá nên phải viết lại nhiều lần, mỗi lần sửa lại như là mới viết vậy”. Nhân vật trong sáng tác của Y Điêng là hình tượng những con người Tây Nguyên nhân hậu, đảm đang, thủy chung và nghĩa tình như chính đất rừng Tây Nguyên. Bức tranh hiện thực đó hiện lên sinh động, đậm bản sắc văn hóa và giàu giá trị lịch sử hào hùng của dân tộc. Ở đó có những con người anh hùng, dũng mãnh, những con người bé nhỏ bất hạnh và cả những nhân vật phản diện, tiêu cực. Ông cho biết: “Để có được những trang viết để đời, máu thịt như vậy một phần là do sự đam mê văn chương nhưng cái chính vẫn là một nỗi lòng luôn đau đáu hiểu và hướng về quê hương”.

Mấy mươi năm cầm bút, số lượng tác phẩm không ít, đã từng nhận Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2007 với các tác phẩm Hơ Giang và Chuyện bên bờ sông Hinh, nhưng ông nhớ nhiều kỷ niệm nhất là khi mình đạt giải thưởng truyện ngắn của báo Thống Nhất với tác phẩm Em chờ bộ đội Bác Hồ từ lúc còn ở miền Bắc. Nhà văn Y Điêng nhớ lại: “Lúc đó nghe tin mình được giải, tôi không ngờ là sự thật. Phần thưởng này giá trị không lớn nhưng cao quý, đã là động lực luôn thúc đẩy tôi mỗi khi ngồi vào bàn viết”. Suốt đời làm cách mạng, sống với văn chương chữ nghĩa, nhờ văn chương đồng hành với cuộc sống như vậy, ông nói đó chính là duyên nợ.

Giữ hồn văn hóa dân tộc

Còn nhớ tháng 12/2015, khi về TP Tuy Hòa dự Đại hội Hội VHNT Phú Yên lần V, nhà văn Y Điêng còn khỏe mạnh. Vậy mà đến nay, trông nhà văn đã yếu nhiều. Ông chỉ lên vách nhà: “Đó, tôi vừa đi Hà Nội nhận danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú loại hình Ngữ văn dân gian vì đã tham gia giữ gìn và phát huy di sản văn hóa của dân tộc do Chủ tịch nước Trương Tấn Sang ký”. Niềm vui của ông ánh lên trên khuôn mặt đã có nhiều nếp nhăn và đôi mắt đã mờ làm chúng tôi cảm phục. Trong căn nhà sàn này, ông treo nhiều giấy khen, bằng khen và trưng bày những viên đá có nhiều hình thù kỳ thú, đẹp mắt do ông tự tay sưu tầm và cất giữ như những kỷ vật thiêng liêng gắn ông với núi rừng, quê hương. Mỗi viên đá được ông chăm chút sửa sang cẩn thận và đặt tên những địa danh nổi tiếng của quê hương. Nhiều hơn hết vẫn là sách. Ngoài các đầu sách do ông sáng tác, một số lượng lớn các tập sách ông đã góp mặt, thì còn lại là những công trình, những tuyển tập văn học dân gian ông tham gia dịch, biên soạn. Cuốn nào cũng dày từ vài trăm trang đến mấy nghìn trang. Khi chứng kiến những đầu sách này, chúng tôi mới biết được Y Điêng có cả một quá trình sáng tác, nghiên cứu, làm việc nghiêm túc bền bỉ và lâu dài. Và chính lúc này, trong tôi nảy ra một câu hỏi với chính mình: Tại sao mình không giới thiệu một học viên, một đồng nghiệp nào đó chọn sáng tác của Y Điêng làm đối tượng nghiên cứu cho đề tài cao học nhỉ, quá xứng đáng. Ấp ủ đó tôi nguyện với lòng mình sẽ làm được, nếu có điều kiện.

Sau khi đất nước giải phóng, Y Điêng làm Phó Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Đắk Lắk 6 năm, rồi về làm Phó Chủ tịch Hội Văn nghệ tỉnh Phú Khánh. Khi về hưu, ông rời thành phố biển Nha Trang trở về lại buôn làng bên bờ sông Hinh. Về quê, ông tiếp tục sáng tác và bắt tay vào dịch trường ca Tây Nguyên từ tiếng Ê Đê sang tiếng Việt. Các trường ca như: Xing Nhã, Đăm Di, Khinh Dú, Y Ban, Y Brao, H’Bia Mlin và truyện cổ tích dân tộc Ê Đê lần được xuất bản, đến tay người đọc. Trong tủ sách của ông, mấy chục tập sách Kho tàng sử thi Tây Nguyên, Tổng tập văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam, mỗi cuốn dày vài ngàn trang và hàng loạt bản thảo do ông viết tay rồi nhờ người đánh máy nhưng chưa in được chất chồng tầng tầng lớp lớp. Ông tâm huyết với việc dịch sử thi đến nỗi ngồi mãi trò chuyện suốt gần hai tiếng đồng hồ, cho dù sức khỏe đã yếu. Cũng may, lúc đó vợ ông về nên những điều ông nói không rõ, chúng tôi chưa hiểu thì được bà “thuyết minh” một cách nhiệt tình. Ông bảo: “Cuốn hồi ký chuẩn bị in, còn cuốn Chuyện bên bờ sông Hinh, nhà văn Thái Bá Lợi nói cũng sẽ tái bản trong năm nay”.

Y Điêng được xem là người giữ hồn văn hóa Ê Đê không phải chỉ viết văn, dịch sử thi sang tiếng Việt mà ông còn là thầy đầu tiên dạy tiếng Ê Đê cho nhiều thế hệ cán bộ các ban ngành từ xã đến tỉnh. Nhờ việc làm bổ ích này mà nhiều cán bộ biết tiếng Ê Đê, gần dân, giúp dân hiểu và tin cán bộ. Trong nhiều cái đầu tiên và nhất đó, ông còn là một biên tập viên đặc biệt của Đài Truyền thanh - Truyền hình huyện Sông Hinh. Việc làm này xuất phát từ cái tâm của người con của núi rừng; ông đề nghị lãnh đạo đài xây dựng chuyên mục phát thanh tiếng Ê Đê và ông đảm nhiệm công việc đó không công với lý do: “Vùng đất này người Ê Đê sống nhiều, nếu đài phát tiếng Việt thì bà con không tiếp thu được chủ trương. Vì thế cần phải phát tiếng Ê Đê mới tuyên truyền vận động và dân mới hiểu được vấn đề”. Ông còn là người đào tạo phát thanh viên và biên dịch viên cho Đài Phát thanh - Truyền hình Phú Yên mở chương trình phát thanh tiếng Ê Đê.

Đến nay, nhà văn Y Điêng đã bước sang tuổi 89. Tuổi cao, sức không còn khỏe nhưng ông vẫn ngày đêm miệt mài làm việc. Công việc chính của ông vẫn là dịch sử thi và viết văn trên căn nhà gỗ của mình. Nhìn những bản thảo chưa kịp in và nghe những lời tâm huyết tận đáy lòng của ông với dân làng, chúng tôi mới thấu được tấm lòng của ông luôn hướng về những điều mới mẻ, tốt đẹp cho dân tộc mình. Một điều nhà văn tha thiết muốn nhắc nhở thế hệ con cháu mai sau là làm sao cho người đồng bào tiếp cận được những điều văn minh tiến bộ và bảo lưu được giá trị văn hóa của dân tộc. Những điều này, nhà văn Y Điêng cũng đã đề cập trong nhiều bài viết và những đầu sách chờ in. Mong rằng, ước mơ của ông sớm trở thành hiện thực.

ĐÀO TẤN TRỰC