Bác Ba Diệu - cách xưng hô thân thương và kính trọng của chúng tôi, những người làm công tác nghiên cứu lịch sử địa phương và tuyên truyền về truyền thống - dành cho bác Cao Kỳ Trí (bí danh Xuân Diệu), nguyên Phó Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên trong giai đoạn cuối cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước.
Bộ chỉ huy tiền phương Phú Yên tháng 3/1975 tại núi Hương (xã Hòa Mỹ). Đồng chí Cao Kỳ Trí là người đứng thứ hai từ phải qua . - Ảnh: TƯ LIỆU
Ông là một trong những bộ tự điển sống, một trong những chứng nhân lịch sử vô cùng quan trọng của một thời hào hùng đã qua.
Cuộc chiến càng lùi xa, càng thấy rõ vóc dáng và vai trò quan trọng của ông về một giai đoạn lịch sử bi hùng “quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”.
Con người thuộc về lịch sử ấy vừa đi vào cõi vĩnh hằng, vĩnh viễn mang đi nhiều tư liệu lịch sử sống vô cùng giá trị và không ít những tư liệu ấy chưa từng được công bố bởi lẽ giản đơn là bác Ba Diệu rất dè dặt khi nói về mình. Trong vô vàn những cuộc chuyện trò với ông để “khai thác” và xác minh các sự kiện lịch sử, bao giờ ông cũng hào hứng nói về đồng đội, đặc biệt là những người đã ngã xuống và sự đóng góp vô bờ của nhân dân đối với kháng chiến mà suốt đời ông kính trọng như những ân nhân. Đôi khi, ông tự dày vò trong sự ân hận về một số tình huống xử sự cụ thể trong quá khứ mà ông nhận thấy là có sai lầm.
Là Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Ủy ban quân chính tỉnh lúc vừa giải phóng, bác Ba Diệu để lại dấu ấn cá nhân sâu sắc ở nhiều địa phương đã từng hoạt động, đặc biệt là trong lòng dân 14 làng xung quanh núi Chóp Chài, nơi ông dày công xây dựng vùng căn cứ lõm chỉ cách hang ổ của kẻ thù ba cây số đường chim bay.
Cách đây 13 năm (1994), bác Ba Diệu lâm bệnh rất nặng. Tỉnh ủy đã có quyết định thành lập ban lễ tang do Ủy viên Ban Thường vụ, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Trần Minh Mạch làm Trưởng ban. Có lẽ do cũng còn nặng nợ với cuộc đời, bác Ba Diệu vượt qua cơn bạo bệnh thập tử nhất sinh và sống thêm 13 năm nữa, chứng kiến được nhiều thành quả của đất nước sau hơn ba mươi năm xây dựng hòa bình.
Ngày 1/4/2005, trong đại lễ chào mừng 30 năm giải phóng Phú Yên và công bố quyết định của Chính phủ nâng cấp thị xã Tuy Hòa lên thành phố, vị Chủ tịch Ủy ban quân quản tỉnh Phú Yên thời điểm tháng 4/1975 và nhiều năm là Bí thư Thị ủy Tuy Hòa vô cùng hân hoan hướng mắt lên lễ đài để tưởng nhớ một thời hào hùng đã qua và gởi niềm tin sắt son vào những thế hệ kế tiếp.
Bác Ba Diệu - người hùng của một thời binh lửa - gắn liền với vô vàn câu chuyện mang tính huyền thoại. Ông thoát chết trong đường tơ kẽ tóc trong cuộc tấn công lần thứ ba vào thị xã Tuy Hòa do cá tính hiên ngang không chịu cố thủ dưới hầm khi lực lượng ta trụ bám ở thôn Ninh Tịnh.
Có nhiều trận ông sa vào ổ phục kích của địch, người cần vụ trúng đạn hy sinh. Địch thu được xắt-cốt của ông do người cần vụ mang tên người và tỉnh trưởng ngụy quyền Phú Yên Bửu Hạp tổ chức lễ mừng chiến thắng ì xèo tại thị xã Tuy Hòa là đã hạ sát được Phó Bí thư Tỉnh ủy Việt cộng Cao Kỳ Trí. Tỉnh trưởng ngụy Bửu Hạp “vinh thăng” tiểu đoàn trưởng bảo an từ đại úy lên thiếu tá và thưởng một triệu đồng.
Những ngày cuối cuộc chiến tranh ở Phú Yên, để tránh đổ máu không cần thiết, Phó Bí thư Tỉnh ủy Cao Kỳ Trí trực tiếp chỉ huy giải phóng thị xã Tuy Hòa, đã nhờ một cơ sở là nhân sĩ Lê Kỉnh Hứa tổ chức gặp gỡ viên thiếu tá tiểu đoàn trưởng bảo an phụ trách phòng thủ phía bắc thị xã Tuy Hòa ngay trong lòng địch. Bác Ba Diệu thản nhiên bắt tay chào: “Lâu nay, khỏe không thiếu tá?”. Viên thiếu tá tim đập chân run nhìn ánh mắt sắc như dao của ông Việt cộng mà y có công “hạ sát”, ấp úng nói lời cảm phục và riu ríu chấp nhận các yêu cầu của cách mạng. Câu chuyện này có nhiều người biết và trở thành một huyền thoại vui trong lòng dân thị xã những ngày đầu giải phóng. Ngày 3/4/1975, Ủy ban Quân chính tỉnh Phú Yên làm lễ ra mắt tại Trường Bồ Đề (nay là Trường THCS Nguyễn Văn Trỗi - đối diện với rạp Hưng Đạo). Trước đó một ngày, Ty Thông tin văn hóa Phú Yên được lệnh của Chủ tịch Ủy ban quân chính tổ chức loa phóng thanh trên các đường phố yêu cầu toàn thể nhân dân mặc quần áo đẹp ra đường để chào mừng chính quyền cách mạng.
Chính quyền ấy qua 32 năm ngày càng vững mạnh, còn vị Chủ tịch đầu tiên của ngày chiến thắng theo lẽ tử sinh đã mãi mãi đi xa để sum họp với bao đồng đội từng ngã xuống để góp phần làm nên chiến thắng giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
PHAN THANH
