Làng Phụng Các nằm án ngự cửa ngõ phía bắc đồng bằng Tuy Hòa nên từ xưa đường bộ từ bắc vào phía nam phải đi qua vùng đất này.
Dưới thời nhà Nguyễn, đường thiên lý chạy dọc theo chiều dài đất nước, khi qua địa phận Phú Yên từ phía bắc đèo Cù Mông vào đến đèo Cả với 5 trạm là Phú Khê, Phú Tân, Phú Vinh, Phú Thịnh và Phú Hòa (3). Dấu tích đường thiên lý ngày nay được nhận diện khi qua làng Phụng Các từ trạm Phú Vinh men theo đèo Con Cá phía bắc vào đến bìa núi Hòn O, qua vùng Lò Kho, xóm Lò Gõ để vào các xã Hòa Quang, Hòa Định rồi vượt qua bến đò Lò Giấy vào phía nam. Hiện nay, đường bộ nối làng cổ Phụng Các và các địa phương khác ở Tuy Hòa với các tuyến đường liên huyện, liên xã và hệ thống đường bê tông hoá chạy ngang dọc khắp các ngõ ngách trong làng dài trên 10km đã đưa Phụng Các trở thành làng điển hình ở Phú Yên trong việc bê tông hóa đường nông thôn. Ngày nay du khách về thăm làng cổ Phụng Các đi trên những con đường phẳng lỳ bê tông, ký ức về sự lầy lội, gập ghềnh sỏi đá của một thời quá vãng đã lùi xa.
Khí hậu làng Phụng Các chịu ảnh hưởng chung của khí hậu vùng đồng bằng Tuy Hòa. Mỗi năm có hai mùa rõ rệt “mùa mưa dầm kéo dài từ tháng 9,10 đến tháng 12. Mùa khô mát từ tháng 12 đến tháng 5; mùa nóng ẩm từ tháng 5 đến tháng 9. Thường thường trước khi chuyển sang mùa mưa, ở đây có những cơn gió mạnh, mang theo hơi nóng khó chịu để rồi bước sang tháng 9,10 thì lụt lội”(4). Ở Phụng Các vào các tháng 9,10 thường có mưa nhiều gây nên sự ngập lụt những vùng thấp như xóm Ao, khu vực thôn Long Tường. Để dự đoán thời tiết, người dân nơi đây nhìn hòn núi Chóp Chài nằm về phía bắc và núi Đá Bia ở hướng nam để biết được mưa, nắng:
Chóp Chài đội mũ
Mây phủ Đá Bia
Ếch nhái kêu lia
Trời mưa như đổ
Hoặc sẽ có gió lớn tràn vào đất liền khi:
Lập lòe trời chớp Vũng Rô
Mây che Hòn Yến gió vô Chóp Chài.
Từ vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên thuận lợi với đất đai màu mỡ, khí hậu ôn hòa người dân Phụng Các đã sớm phát triển thế mạnh của vùng đất là kinh tế nông nghiệp để tạo dựng cuộc sống ổn định, biến nơi đây thành vùng “đất lành chim đậu” cho bao thế hệ nối tiếp nhau định cư lập nên làng xã, thôn ấp và phát triển đời sống văn hóa vật chất, tinh thần ngày càng phong phú.
II. Quá trình hình thành và phát triển làng cổ Phụng Các
1. Sự hình thành làng Phụng Các
Sau khi Lương Văn Chánh đánh chiếm thành Hồ của người Chămpa năm 1578, lưu dân người Việt bắt đầu di cư vào khai khẩn đất đai để lập làng từ phía nam đèo Cù Mông đến núi Đá Bia. Quốc sử quán triều Nguyễn ghi chép việc di dân lập ấp trong buổi ban đầu dưới sự điều hành của Lương Văn Chánh: “Đời vua Gia Dụ Hoàng đế (chúa Tiên nhà Nguyễn) năm thứ 21 là năm Mậu Dần (1578), vua ủy ông Lương Văn Chánh làm Trấn biên quan, chiêu tập lưu dân đến Cù Mông, Bà Đài, khẩn hoang ở Đà Diễn”(5).
Địa bàn người Việt chọn lựa để khai phá và định cư là lưu vực sông và ven biển, nơi có nguồn nước và đất đai màu mỡ tươi tốt thuận lợi cho việc canh tác nông nghiệp cũng như việc lập làng sau này.
Việc khẩn hoang lập làng trên vùng đất Phú Yên được đẩy mạnh từ sau năm 1597, khi chúa Nguyễn Hoàng chính thức ban sắc lệnh cho Lương Văn Chánh đảm nhận nhiệm vụ mới là đem lưu dân khai phá vùng đất mới phía nam đèo Cù Mông. Sắc lệnh ngày 6 tháng 2 năm 1597 hiện lưu giữ tại đền thờ Lương Văn Chánh ghi rõ: “Thị Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh năng tòng quân nhật cửu hữu công, quyền uy Tuy Viễn huyện, An Biên trấn quan. Liệu suất Bà Thê xã trục hạng nhân số tính khách hộ các thôn phường tòng hành ứng vụ, nhưng suất thử tân đáo khách hộ nhân dân tựu Cù Mông, Bà Đài, Bà Diễn, Đà Niễu đẳng xứ, thượng tự nguyện đầu, hạ chí hải khẩu, kết lập gia cư địa phận, khai canh Hoàng nhàn điền thổ, thành thục nộp thuế như lệ. Nhược sanh sự nhiễu dân khám đắc xử tội.
Tư thị.
Quang Hưng, nhị thập niên, nhị nguyệt sơ, lục nhật. Tổng trấn tướng quân chi ấn.”
Dịch nghĩa:
“Bảo cho Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh tòng quân lâu ngày có công, quyền uy huyện Tuy Viễn, An Biên trấn quan, sức nhơn số xã Bà Thê đến hạn và khách hộ các thôn phường tùng hành ứng vụ, nhưng sức các hộ dân mới đến tựu các xứ Cù Mông, Bà Đài, Bà Diễn, Đà Niễu từ trên đầu nguồn cho đến dưới cửa biển, kết lập gia cư địa phận, khai khẩn đất hoang thành thục nộp thuế theo lệ. Nếu sanh sự nhiễu dân, điều tra ra sẽ bị xử tội.
Nay báo cho.
Quang Hưng năm thứ 20, tháng 2, ngày mùng 6. Ấn Tổng trấn tướng quân.”(6)
Thực hiện mệnh lệnh của chúa Nguyễn Hoàng, Lương Văn Chánh đang là quan trấn giữ huyện Tuy Viễn - vùng đất biên cảnh của Đại Việt lúc bấy giờ phải thông sức cho “các xã nhơn đến hạn” và “khách hộ các thôn phường” tiến hành việc khẩn hoang, lập thành xóm ấp, ổn định đời sống cư dân trên vùng đất mới. Lực lượng chính của công trình khẩn hoang vĩ đại này là dân cư huyện Tuy Viễn và các huyện khác thuộc thừa tuyên Quảng Nam. Ngoài ra Lương Văn Chánh còn chiêu mộ hơn 3.000 người Việt từ các vùng Thanh- Nghệ vốn là những tù binh bị bắt trong chiến tranh Trịnh- Nguyễn đưa vào Phú Yên. Họ được cấp “ngưu, canh, điền, khí” để thuận tiện cho việc khẩn hoang lập làng. Cư dân bản địa gồm một số hộ người Chăm ở rải rác cùng với các sách dân tộc thiểu số ở vùng núi cũng được quy tụ, sắp xếp sống hòa hợp với cư dân Việt mới đến. Do đó, trong các thành phần cư dân Phú Yên buổi đầu tham gia vào việc kiến tạo làng xã không xảy ra tình trạng tranh chấp về quyền lợi hoặc phong tục tập quán. Điều này chứng tỏ Lương Văn Chánh ngoài tài năng quân sự, ông còn là người tài giỏi trong việc kinh bang tế thế. (Còn nữa)
(3) Quốc sử quán triều Nguyễn(1997), Đại Nam nhất thống chí, T.3,Nxb Thuận hóa, tr.77
(4) Les provinci de l’Annam (Phu Yen) (1907), Revue Indochinose, p.72
(5) Cao Xuân Dục, Lưu Đức Xứng, Trần Xán(1964), Đại Nam nhất thống chí, Q.10, Nha văn hóa Sài Gòn xuất bản,tr.7.
(6) Tài liệu lưu giữ tại đền thờ Lương Văn Chánh, xã Hòa Trị, huyện Phú Hòa, tỉnh Phú Yên.
TS.ĐÀO NHẬT KIM
