Núi Hương (tên chữ là Hương sơn) nằm ở phía tây huyện Tây Hòa, là một ngọn núi nhỏ nhưng chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử văn hóa của vùng đất Phú Yên.

Núi Hương  - Ảnh: N.D.HẠNH

Núi Hương thuộc địa bàn các xã Hòa Mỹ Tây, Hòa Mỹ Đông, Hòa Phong, Hòa Phú. Đây là vùng tiếp giáp giữa vùng núi phía tây Phú Yên với vùng đồng bằng ven biển. Đứng ở núi Hương nhìn về phía đông là những xóm làng trù phú và đồng lúa trải đến tận chân trời, nhìn về phía tây là những dãy núi cao trùng điệp.

Những ngọn núi cao trên nghìn mét từ miền tây Phú Yên, khi về đến đồng bằng tạo nên núi Hương gồm năm chóp núi thấp khoảng 100m là Dồng Bồ, Chóp Vung, Dốc Chùa, Ba Chớp, Tam Thai. Núi Hương nằm ở vùng chuyển tiếp khí hậu giữa vùng đồng bằng phía đông và vùng núi cao phía tây nên có kiểu mưa nắng bất thường. Vì vậy ở vùng này có câu:

Ùn ùn mây tỏa núi Hương

Đang mưa thì nắng, đang thường thì mưa.

Bao quanh mặt phía bắc và phía đông núi Hương còn có bàu Hương. Đây là một dòng sông cổ nối liền sông Đồng Bò với sông Bàn Thạch, nhưng nay đã bị bồi lấp chỉ còn lại một vệt gồm nhiều bàu nước nối liền với nhau trong đó có bàu Hương. Trước đây, bàu Hương có nhiều vực sâu như vực Tràm, vực Mùa Cua, vực Bà Rô nhiều chỗ sâu đến trên cả chục mét, nhưng trải qua thời gian đến nay bàu Hương đã có nhiều biến đổi và đã bị bồi lấp nhiều. Núi Hương, bàu Hương hợp lại thành một cụm danh thắng chứa đựng nhiều truyền thuyết hấp dẫn của vùng đất Tuy Hòa xưa.

Tên gọi núi Hương bắt nguồn từ truyền thuyết cây kỳ nam. Tương truyền xưa kia trên đỉnh núi Hương có nhiều danh mộc, trong đó có cây kỳ nam to lớn mùi hương thơm lan tỏa khắp vùng. Trong núi Hương có hai con trâu màu trắng và màu đen, thường ra bãi cỏ cạnh bàu Hương để ăn. Có một thương nhân nghe tin núi Hương có kỳ nam nên đến nơi xem xét, đem lễ vật đến cúng để khai thác nhưng bị các loài thú dữ ở núi Hương đuổi chạy. Hôm sau, hai con trâu kéo cây kỳ nam xuống bàu Hương mất hút.

Còn đối với bàu Hương, truyền thuyết kể rằng xưa kia có một ông già ngồi trên bờ câu cá, đang giữa trưa bỗng có một con trạnh (một loài rùa) to lớn nổi lên mặt nước rồi lại lặn xuống đáy bàu. Một lúc sau có 2 cụ già nổi lên ngồi đánh cờ trên mặt nước, nhưng khi ông già câu cá vô tình hắt hơi thì 2 cụ già lặn ngay xuống nước và con trạnh chết nổi lên, máu chảy đỏ cả bàu. Vì thế mà nước bàu Hương đang trong vắt đến mùa hè lại đỏ ngầu và cũng từ khi con trạnh chết thì những người sống xung quanh bàu Hương không còn được thấy các vị tiên nổi lên đánh cờ trên mặt nước.

Vào những năm 40 của thế kỷ XX, đây là nơi tập hợp nhiều thi nhân trong vùng đến thưởng ngoạn và xướng họa thơ ca, một số bài thơ ca ngợi cảnh núi Hương, bàu Hương vẫn còn lưu đến hôm nay:

Bàu Hương mà núi cũng tên Hương

Nước biếc non xanh cảnh khác thường

Sâu, cạn, quanh co bàu một dải

Vuông, tròn, cao, thấp núi năm sườn

Thiên nhiên tám cảnh gồm năm xã

Địa thắng ngàn xưa chiếm một phương

Mai, Sặc, Thơm, Lây bao phục lại

Tam thai thư viện mở văn chương

Núi Hương còn gắn liền với chiến thắng vẻ vang của quân và dân Phú Yên trong chiến dịch Đường 5 lịch sử.  Mùa xuân năm 1975, bị quân ta tấn công bất ngờ, toàn bộ hệ thống phòng thủ của địch ở chiến trường Tây Nguyên hoàn toàn sụp đổ. Trước tình hình đó, quân địch quyết định bỏ chiến trường Tây Nguyên rút về co cụm ở đồng bằng để tìm cơ hội phản kích lại. Địch đã chọn đường số 7 nối liền từ Gia Lai đến Phú Yên làm con đường chạy về đồng bằng. Nắm bắt được ý đồ của địch, và theo sự chỉ đạo của cấp trên, quân và dân Phú Yên đã quyết tâm chặn đánh không cho địch tháo chạy như ý đồ của chúng và núi Hương được chọn là nơi đặt Sở chỉ huy tiền phương đánh địch. Tại ngọn núi này, Sở chỉ huy tiền phương đã ra những quyết định sáng suốt chỉ huy quân và dân Phú Yên tiêu diệt 2 vạn quân địch trên đường rút chạy, tạo điều kiện thuận lợi thúc đẩy nhanh quá trình giải phóng TX Tuy Hòa và toàn tỉnh. Sách Lịch sử Phú Yên kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954-1975) cho biết: “Sáng ngày 18/3 tại núi Hương xã Hòa Mỹ, huyện Tuy Hòa I, Sở chỉ huy tiền phương họp dưới sự chủ tọa của đồng chí Nguyễn Duy Luân - Bí thư Tỉnh ủy, có các đồng chí Ông Văn Bưu - Tỉnh đội trưởng, Bùi Tân - Thường vụ Tỉnh ủy, Kinh Anh – Phái viên của Quân khu 5 và một số cơ quan tham mưu, chính trị, hậu cần để soát xét tình hình, quán triệt nhiệm vụ quân khu giao và quyết định phương án chiến đấu... Hội nghị động viên mọi lực lượng quân, dân, chính, Đảng quyết tâm chặn đánh tiêu diệt, bắt sống và làm tan rã đội quân ngụy trên đường rút chạy, tạo điều kiện thuận lợi thúc đẩy nhanh quá trình giải phóng TX Tuy Hòa và toàn tỉnh”. Chiến thắng đường 5 đã đóng góp một phần quan trọng trong việc tiêu hao sinh lực địch trong cuộc Tổng tấn công và nổi dậy mùa xuân năm 1975 để giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước.

Với những giá trị lịch sử văn hóa trên, núi Hương, bàu Hương chắc chắn sẽ trở thành điểm đến hấp dẫn cho những chuyến du lịch về thăm chiến trường xưa cũng như để khám phá những nét đẹp văn hóa của vùng đất Tây Hòa.

NGUYỄN DANH HẠNH