2.2. Phú Yên thời Pháp thuộc:

Ngày 6/6/1884 triều đình Huế ký hiệp ước với đại diện Chính phủ Pháp, quy định Trung kỳ có 12 tỉnh. Tại thời điểm này, Phú Yên có diện tích 3700 km2, dân số 251.000 người.

Sau năm 1885, Trung kỳ hình thành hai hệ thống chính quyền bao gồm hệ thống chính quyền Nam triều và hệ thống chính quyền do thực dân Pháp thiết lập. Tại Phú Yên, năm 1888, thực dân Pháp thiết lập chính quyền bảo hộ Pháp ở Gành Đỏ, năm 1889 dời ra Sông Cầu. Tòa công sứ Phú Yên trực thuộc Công sứ tỉnh Bình Định.

Một góc TP Tuy Hòa - Ảnh: Đ.LÊ

 

Dưới thời Pháp thuộc, Phú Yên cũng như các tỉnh khác phải để cho thực dân Pháp cai trị mọi mặt, kể cả nội vụ hành chính. Phú Yên vẫn còn chức đầu tỉnh là Tuần vũ nhưng quan Công sứ Pháp nắm hết quyền hành.

Năm Kỷ Hợi 1899 (Thành Thái 11), tỉnh Phú Yên chia ra thành 2 phủ và 2 huyện. Từ đây, bỏ hệ thống phủ cai quản huyện. Phủ và huyện là đơn vị hành chính như nhau, dẫu vẫn giữ nguyên tắc “phủ thống hạt (thống quản) huyện”. Phủ hay huyện đều do Công sứ Pháp điều hành qua trung gian danh nghĩa là Tuần vũ.

Đó là phủ Tuy An gồm 5 tổng: An Sơn, An Hải, An Vinh, An Đức, An Phú (69 xã, thôn, phường). Huyện Đồng Xuân (do phủ Tuy An thống hạt) gồm 3 tổng: Xuân Đài, Xuân Bình, Xuân Phong và 47 xã, thôn, phường ấp. Phủ Tuy Hòa gồm 6 tổng: Hòa Đa, Hòa Bình, Hòa Mỹ, Hòa Lạc, Hòa Lộc (109 xã, thôn, phường, ấp). Huyện Sơn Hòa (do phủ Tuy Hòa thống hạt) gồm 4 tổng Sơn Lạc, Sơn Xuân, Sơn Tường, Sơn Bình (43 xã, thôn, phường, ấp). Tỉnh lỵ đóng tại Sông Cầu(1).

Đầu thế kỷ XX, phủ Tuy Hòa thành lập Tổng Hòa Đồng (gồm các làng phía nam sông Bàn Thạch thuộc tổng Hòa Đa cũ) và tổng Hòa Tường (gồm 13 làng Đại Bình, Đại Phú, Nho Lâm, Hạnh Lâm, Tường Phú, Thường Thạnh, Tịnh Lâm, Mậu Lâm, Cẩm Sơn, Ngọc Lãnh, Đồng Hòa, Đồng Mỹ, Ngọc Sơn - tương ứng với xã Hòa Quang Bắc và Hòa Quang Nam ngày nay).

Năm 1943, theo thống kê của toàn quyền Đông Dương, Phú YeÂn có diện tích 3.700km2, dân số 282.900 người(2).

Ngày 17/10/1921, chính quyền Pháp có nghị định tách tỉnh Phú Yên trở thành tỉnh độc lập và không còn lệ thuộc vào tỉnh Bình Định. Sự chia tách này có ý nghĩa quan trọng, tỉnh Phú Yên trở về đơn vị hành chính cấp tỉnh và được đầu tư như một tỉnh lỵ khác ở khu vực Trung kỳ. Ngoài tỉnh lỵ Sông Cầu, người Pháp triển khai hàng loạt các chính sách đầu tư khai thác ở khu vực phía nam Phú Yên như xây dựng đập Đồng Cam, cầu Đà Rằng... Phủ lỵ Tuy Hòa có đồn cảnh sát, hãng rượu Sita, Bungalow... như quy mô một thị xã.

Hệ thống hành chính thời Pháp thuộc giữ nguyên trạng đến Cách mạng tháng 8/1945.

2.3. Phú Yên thời Việt Nam dân chủ cộng hòa (1945-1954).

Sau Cách mạng tháng 8/1945, ngày 22/11/1945 Chủ tịch Hồ Chí Minh ban hành sắc lệnh số 63 quy định việc tổ chức Hội đồng nhân dân cấp tỉnh (thành phố), huyện (thị xã) và xã. Hiến pháp 1946 xác định nguyên tắc hành chính đó.

Tháng 6/1946, thực hiện sự chỉ đạo của Ủy ban hành chính Trung bộ, tỉnh Phú Yên tiến hành điều chỉnh các cấp hành chính, bỏ cấp phủ và tổng. Nhập các làng nhỏ thành xã, trực thuộc huyện. Toàn tỉnh có 5 đơn vị hành chính cấp huyện và tương đương là các huyện Tuy Hòa, Tuy An, Đồng Xuân, Sơn Hòa và khu Đồng Bò, gồm 84 xã.

Tháng 11/1946, thực hiện chủ trương của Ủy ban hành chính Trung bộ, tỉnh Phú Yên chia làm 6 chiến khu và hai huyện miền núi.

Chiến khu I gồm các xã phía nam sông Đà Rằng

Chiến khu II gồm các xã phía bắc sông Đà Rằng

Chiến khu III gồm các xã thuộc huyện Tuy An

Chiến khu IV gồm các xã thuộc huyện Sơn Hòa.

(Còn nữa)

(1) Nhất thống chí, Sđd, trang 8-10

(2) Bộ Kinh tế Quốc gia, Việt Nam niên giám thống kê, NXB Viện Quốc gia thống kê, Sài Gòn, 1957, trang 40.

Thạc sĩ PHAN THANH BÌNH