Ở cấp xã - đơn vị quan trọng nhất của chính quyền cấp cơ sở - họ Nguyễn cho đặt hai chức dịch là tướng thần và xã trưởng. Tùy theo quy mô lớn nhỏ của xã mà đặt số chức dịch tương ứng. Những xã có dưới 70 người thì đặt 1 xã trưởng hoặc 1 tướng thần. Những xã có từ 70 đến dưới 400 người đặt 8 xã trưởng và tướng thần. Còn những xã có từ 400 đến dưới 1000 người thì đặt 18 tướng thần và xã trưởng.
3. Phương thức tuyển dụng quan lại:
Các chúa Nguyễn sử dụng và đào tạo quan lại cai trị Đàng Trong theo những hình thức riêng: tiến cử, khoa cử và có thể nộp tiền.
Thời kỳ đầu mới xây dựng cơ sở cát cứ ở Thuận Quảng, chúa Nguyễn phần lớn tuyển dụng quan lại theo lối tiến cử, lựa chọn con em tầng lớp quý tộc công thần cho làm quan, hoặc cho các quan địa phương tiến cử những người có học ở địa phương, rồi lựa chọn bổ nhậm. Nhưng những chức quan trọng như Chưởng dinh, cai cơ, cai đội, Chúa Nguyễn chỉ chuyên dùng những người bản tộc (tức người họ Nguyễn), những người bản huyện (cùng huyện Tống Sơn với chúa), cùng những người quê quán xứ Thanh Hoa (nơi phát tích của họ Nguyễn) vào làm và những người này cùng con cái họ đời đời được miễn trừ sai dịch.
Còn như “những người ở xứ Thuận Quảng thì gọi là bách tính (dân trăm họ), người cầu xin làm chức cai đội thì chỉ cho chức cai đầu nguồn hoặc chức đội thủ ngự (đội coi việc canh gác, ngăn chặn trộm cướp) và tạp đội thổ binh, con cháu họ không được trừ thuế” (41).
Đối với Phú Yên, người được cử đi “khai sơn phá thạch”, “di dân, khai hoang lập ấp” là Quận công Lương Văn Chánh, người đồng hương Thanh Hoa với Chúa Tiên - Nguyễn Hoàng. Người xây dựng dinh Trấn Biên (1629) là Phó tướng Nguyễn Phước Vinh, con rể của Chúa Sãi - Nguyễn Phước Nguyên. Người kế nhiệm là Phó tướng Tôn Thất Yến, con của chúa. Trấn thủ dinh Trấn Biên ở Phú Yên sau nữa là Mai Vạn Long. Cai cơ Nguyễn Thắng Long (con Nguyễn Dương Lâm) và Cai cơ Nguyễn Hữu Hào (con Nguyễn Hữu Dật) được cử làm Thống binh đều là những con em lớp quý tộc, công thần của Chúa Nguyễn được tiến cử.
Lối tiến cử là phương thức tuyển dụng quan lại chủ yếu ở Đàng Trong từ giữa thế kỷ XVII trở về trước và vẫn còn tồn tại cho đến cuối thế kỷ XVIII.
Từ giữa thế kỷ XVII, việc thi cử để chọn thêm quan lại bắt đầu được xúc tiến. Năm 1646, đời Chúa Nguyễn Phúc Lan mở khoa thi Thu đầu tiên. Năm 1768, đời Chúa Nguyễn Phước Thuần mở khoa thi Hương cuối cùng. Bạch Doãn Triều người Phú Yên đã đỗ đầu khoa thi Hương năm 1768 được bổ làm Tri huyện Đồng Xuân (42).
Bên cạnh việc tiến cử, khoa cử thì còn có hình thức nộp tiền. Việc nộp tiền để trao quan chức là hình thức rất phổ biến ở Đàng Trong. Những người có tiền có thể nộp một khoản nhất định dưới hình thức lễ vật như thượng lễ (dâng lên chúa), nội lễ (lễ dâng vào Nội phủ), lễ trình diện, lễ nhận lĩnh bằng,... là được bổ nhiệm quan chức theo cấp bậc khác nhau.
Năm Ất Tỵ (1725), Chúa Nguyễn đặt ra lệ thâu tiền như sau: Đối với chức tướng thần, thượng lễ 35 quan, nội lễ 7 quan, cùng với 7 quan tiền lãnh bằng và tiền ngụ lộc cho các quan tổng cộng là 49 quan. Đối với chức xã trưởng, thượng lễ 30 quan, nội lễ 6 quan, cùng với 5 quan tiền lĩnh bằng và tiền ngụ lộc cho các quan, tổng cộng 41 quan (43).
Không chỉ nộp tiền được trao quan chức mà nộp tiền còn được thăng chức nữa. Trong sách Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn đã ghi lại cụ thể một số người nộp tiền được thăng chức. Trong đó có “người huyện Đồng Xuân là Trần Văn Kiến, thăng chức Ký lục huyện, nộp thượng lễ 8 hốt 5 lạng bạc tốt, thay bằng tiền 212 quan 5 tiền, với 4 lạng 2 đồng cân 5 phân bạc nặng cân, thay bằng tiền 10 quan 6 tiền 15 đồng, nộp nội lễ 2 hốt 7 lạng bạc tốt thay bằng tiền 42 đồng 5 tiền, với 8 đồng cân 5 phân bạc nặng cân, thay bằng tiền 2 quan 1 tiền 15 đồng, 1 lạng 5 đồng cân bạc lá đề, thay bằng tiền 3 quan 4 tiền 30 đồng, với 7 phân 5 ly bạc nặng cân, thay bằng tiền 1 tiền 45 đồng và tiền trầu 6 tiền, ngoài ra nộp lễ trình diện ở nội đường và tiền quà trẻ con là 5 quan 2 tiền, cộng cả các tiền là 277 quan 1 tiền 45 đồng” (44).
Quan lại ở Đàng Trong thời các chúa Nguyễn không được cấp lương bổng mà chỉ được cấp lộc điền và thu tiền của dân để làm ngụ lộc. Quan lại các cấp được cấp cho một số dân nhất định gọi là nhiêu phu. Những người này phải nộp một số tiền gạo cho quan để thay cho thuế đinh và lao dịch. Tùy chức quan cao thấp mà số nhiêu phu được cấp nhiều hay ít.
Ngoài ra, một số quan lại còn được cấp phu canh gác, quét dọn, theo hầu và những người này cũng nạp tiền, gạo cho quan thay cho việc làm.
Các quan bản đường khi thu thuế được phép thu thêm một số tiền, gạo để làm ngụ lộc. Hễ cứ thu 1.000 nhưng thóc công thì cai trưng, cai lại, cùng là người hầu thuyền, người coi đong và các quan đề đốc, đề lĩnh của bản đường quan mỗi người thu 2 tiền, gạo nửa thưng để làm ngụ lộc (45).
Bổng lộc của quan lại không do nhà nước trực tiếp cấp mà lấy từ của dân như thế tạo điều kiện cho quan lại bòn rút, tham ô, bắt dân đóng góp quá sức. Những thứ gọi là ngụ lộc của quan lại dưới hình thức thuế thân của dân phu bổ vào đầu dân đã đành mà những thứ quan lại phải nộp cho chúa khi được nhậm chức, thăng chức dưới hình thức lễ cũng không lấy ở đâu khác ngoài những khoản bóc lột đục khoét của dân. Trong Phủ biên tạp lục, Lê Quý đôn viết là: Quan lại ở Đàng Trong “Nhũng lạm quá lắm, hết thảy bổng lộc của những quan chức ấy đều lấy của dân, dân chịu sao nổi” (46).
Phương thức tuyển dụng quan lại và chế độ bổng lộc nêu trên cho thấy ở Đàng Trong chính quyền vừa mới được xây dựng và kiện toàn trong quá trình mở rộng đất đai nhưng đã sớm bộc lộ những hạn chế.
(Còn nữa)
PGS NGUYỄN QUỐC LỘC
---------------------
41. Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.163
42. Đại
43. Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.156
44. Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.159
45. Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.132
46. Phủ biên tạp lục, Sđd, tr.154
