III. TỔ CHỨC CHÍNH QUYỀN Ở PHÚ YÊN THỜI CHÚA NGUYỄN:
Tổ chức chính quyền thời Chúa Nguyễn ở Đàng Trong theo sự phát triển của quá trình phân liệt, đã chuyển dần từ một bộ máy chính quyền địa phương lệ thuộc trở thành bộ máy chính quyền của một nước riêng biệt.
Nguyễn Hoàng cai trị vùng đất Thuận - Quảng, đứng đầu tổ chức một chính quyền địa phương do triều đình Lê - Trịnh bổ vào. Nhà Lê đã cho đặt tam ty và phủ, huyện ở đây để cai trị. Thời Nguyễn Hoàng thì “phàm quan lại tam ty do vua Lê đặt ra đều theo lệnh của Chúa”(22). Từ năm 1600, sau khi ở Đông Kinh trở về, Nguyễn Hoàng tuy đã ngấm ngầm không chấp thuận sự lệ thuộc vào chính quyền trung ương do họ Trịnh chi phối nữa, nhưng bên ngoài vẫn giữ tổ chức cai trị như cũ, tuy có chia đặt lại các đơn vị hành chánh (1602-1604) và thành lập mới phủ Phú Yên (1611).
Năm 1614, sau khi lên thay Nguyễn Hoàng, Chúa Sãi - Nguyễn Phước Nguyên đã cho cải tổ lại bộ máy hành chánh, thay đổi tổ chức cai trị ở trung ương và các địa phương.
Dinh Trấn Biên - Dinh Phú Yên:
Thành lập năm 1629 gọi là dinh Trấn Biên, đến năm 1698 là dinh Phú Yên.
Đứng đầu dinh là các chức Trấn thủ, Cai bạ và Ký lục. Trấn thủ dinh Trấn Biên khi mớp lập là Phó tướng Nguyễn Phước Vinh. Đó là một võ tướng cao cấp, từng lập công lớn, là con rể Chúa Sãi - Nguyễn Phước Nguyên nên rất được tin cậy, có nhiều quyền, được “đặc biệt cho dùng ấn son”(23).
Năm 1644, sau 15 năm xây dựng dinh Trấn Biên, Phó tướng Nguyễn Phước Vinh được điều về dinh Chiêm (Quảng Nam). Người thay ông làm trấn thủ dinh Trấn Biên là Phó tướng Yến võ hầu Tôn Thất Yến, con Chúa Sãi.
Dinh Trấn Biên có đủ cả ba ty: Xá sai, Tướng thần lại và Lệnh sử. Mỗi ty có người đứng đầu và các thuộc viên giúp việc (Câu kê, Cai họp, Lại ty, Thủ họp).
Dưới dinh là cấp Phủ. Dinh Trấn Biên quản hạt một phủ Phú Yên.
Phủ Phú Yên:
Phủ Phú Yên lập năm 1611 do Văn Phong làm Lưu thủ. Từ khi thành lập đến năm 1629, phủ Phú Yên thuộc dinh Quảng
Tháng 3 năm Ất Mão (1615), Chúa Nguyễn Phước Nguyên bắt đầu quy chế các phủ huyện. Theo đó, ở phủ có chức Tri phủ đứng đầu nắm giữ các việc từ tụng trong phủ. Dưới Tri phủ là các thuộc viên gồm có Phủ lại, Phủ thông lại chuyên việc tra khám, Huấn đạo, Lễ sinh chuyên việc tế tự, còn tô thuế sở tại thì đặt quan lại khác để trưng thu.
Cấp huyện:
Dưới phủ Phú Yên là hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa, đều được thành lập từ năm 1611 nên sách Đại Nam nhất thống chí chép là hai huyện “đặt từ đầu bản triều Thái tổ Gia dụ Hoàng đế” (Nguyễn Hoàng). Địa giới hai huyện như sau:
“Huyện Đồng Xuân: huyện phụ quách của đạo, cách đạo thành 5 dặm, phía đông đến biển, phía tây đến động Man, phía nam đến địa giới huyện Tuy Hòa, phía bắc đến địa giới huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định…
Huyện Tuy Hòa: ở cách đạo thành 65 dặm về phía nam, phía đông đến biển, phía tây đến động Man, phía nam đến địa giới huyện Quảng Phúc, tỉnh Khánh Hòa, phía bắc đến địa giới huyện Đồng Xuân”(24).
Trên thực địa, ranh giới hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa vào thời Chúa Nguyễn là bờ bắc sông Đà Rằng. Những xã ở ngay bờ sông phía bắc đều thuộc huyện Đồng Xuân như: An Toàn xã, Bảo Tháp xã, Phước Toàn xã Đông giáp (sau đổi Đông Phước), Nguyệt Tiên Đồng thôn (xã Ngọc Lãng), Phú Ân xã, Phú Lộc xã, Đông Lộc (Phú Lộc xã Đông giáp), Tây Lộc (Phú Lộc xã Tây giáp). Xã Phụng Các nơi đặt mộ Quận công Lương Văn Chánh thì ở sắc phong năm 1822 ghi là thuộc huyện Đồng Xuân, nhưng đến sắc gia phong năm 1842 viết là “xã Phụng Tường, huyện Tuy Hòa”. Sự khác biệt này là do đổi tên xã Phụng Các thành Phụng Tường và ranh giới giữa hai huyện Đồng Xuân và Tuy Hòa thay đổi chứ không có di dời lăng mộ và đền thờ họ Lương.
(Còn nữa)
PGS NGUYỄN QUỐC LỘC
-------------------------
(22) Đại
(23) Đại
(24) Đại
