Đồng bào các dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Sơn Hòa hiện còn bảo lưu được một nền văn hóa dân gian rất ít bị pha tạp. Một kho tàng văn hóa dân gian đặc sắc của ông cha họ để lại đã được gìn giữ hàng trăm năm nay.
Biểu diễn cồng chiêng tại một xã ở huyện Sơn Hòa - Ảnh: LÊ MINH
Trải qua nhiều biến thiên của lịch sử, đồng bào các dân tộc Ê Đê, Chăm H’roi, Ba Na ở huyện Sơn Hòa đã vượt qua muôn vàn khó khăn để sinh tồn. Họ cần cù trong lao động sản xuất trồng trọt, chăn nuôi đồng thời là những nghệ nhân tài hoa trong lĩnh vực âm nhạc, nhảy múa, điêu khắc, văn học dân gian, các phong tục, lễ nghi mang đậm tính nhân văn.
Sơn Hòa là một huyện miền núi nằm giáp ranh với Tây Nguyên, có nhiều dân tộc anh em sinh sống, nên đời sống văn hóa có sự giao thoa và tính đa dạng, phong phú, từ văn hóa khác nhau như Ê Đê, Chăm H’roi, Ba Na… Các loại nhạc cụ như trống đôi, cồng chiêng, đàn goong, đàn knink, sáo trúc… là những nhạc cụ đã gắn bó lâu đời đối với đồng bào dân tộc thiểu số. Các nghề truyền thống như dệt thổ cẩm, đan gùi, ủ rượu chóe, đẽo tượng nhà mồ, cất nhà sàn… đến nay vẫn được bảo tồn và phát huy. Hiện toàn huyện có 31 bộ chiêng a ráp với 590 chiếc, cồng 3 và chiêng 5 có 64 bộ với 344 chiếc, trống đôi có 3 cặp và 18 trống cái. Đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Sơn Hòa rất say mê âm nhạc, ca hát, múa xoan, tấu cồng chiêng, múa trống đôi, đàn knink… Lời ca tiếng nhạc luôn luôn là nguồn cổ vũ trong đời sống, hòa với tiếng suối reo, vang vọng giữa đại ngàn. Những điệu múa vớt rong, múa xoan uyển chuyển chẳng mấy khi vắng bóng quanh ngọn lửa hồng dưới mái nhà sàn, dưới bóng cây kơ nia giữa làng, buôn. Bản sắc văn hóa người Ê Đê thể hiện đậm đà nhất trong cồng chiêng về sinh hoạt văn hóa cộng đồng, phương tiện để nối kết cộng đồng là cồng chiêng. Cồng chiêng đã đi vào sử thi Tây Nguyên nói chung và các huyện miền núi tỉnh Phú Yên nói riêng, trong đó có huyện Sơn Hòa như để khẳng định một sự trường tồn của loại nhạc cụ này. Đồng bào dân tộc thiểu số ở huyện Sơn Hòa còn biết khắc tượng nhà mồ với các hình: người múa trống, phụ nữ điệu con, động vật, ché rượu cần… Những mô típ trang trí trên cây nêu, hoa văn dệt thổ cẩm, khắc nổi trên cột nhà, cán búa rìu... là những tư duy khá độc đáo của các nghệ nhân. Những lễ nghi và các phong tục như: cúng bến nước vào dịp mừng năm mới, mừng tuổi trưởng thành, lễ thổi tai cho cháu bé mới sinh, lễ rước hồn lúa, lễ bỏ mả, cúng mừng mùa vụ mới, lễ trao cong (lễ cưới)… Các lễ nghi truyền thống này là yếu tố tâm linh, tinh thần của họ đã được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Hiện ở Sơn Hòa có những nghệ nhân và những người am tường về văn hóa dân gian của bà con Ê Đê, Chăm H’roi, Ba Na đó là: Ma H’Lin (Suối Trai), già làng Ma Y (Phước Tân), già làng Oi Nhị (Sơn Hội) văn hóa dân gian truyền miệng; Ma Thoan, Nay Y Thanh (Krông Pa) là nghệ nhân cồng chiêng, đẽo tượng nhà mồ; A Ma Liên (Cà Lúi), Oi Then (Krông Pa) là nghệ nhân đàn T’rưng, đàn goong, sáo trúc, đàn knink.
Phú Yên nói chung, Sơn Hòa nói riêng là nơi hội tụ nền văn hóa dân gian đặc sắc. Thời gian qua, các cấp, các ngành chức năng huyện và tỉnh đã có những tác động đến nhận thức của bà con đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện Sơn Hòa nên đã phát huy bảo vệ di sản phi vật thể ở địa phương. Để những di sản văn hóa này không bị mai một, nên chăng các ngành chức năng có chính sách đãi ngộ, động viên các tập thể, cá nhân, suy tôn các nghệ nhân làm tốt công tác bảo tồn nền văn hóa dân gian đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số, động viên họ truyền nghề để ngày phát huy giá trị thật sự. Qua đó, phát huy sức mạnh lòng yêu nước, đoàn kết các dân tộc, ý thức cộng đồng trách nhiệm bảo vệ di sản văn hóa dân tộc.
TRẦN LÊ KHA
