Có truyền thuyết một thời cho rằng, lúc cha Nguyễn Trãi (Nguyễn Phi Khanh) khi còn dạy học, ông dự định cho học trò phát quang khu vườn. Đến đêm, ông nằm mơ thấy một người đàn bà, với bầy con dại tới xin ông thư thả ít hôm mới dọn nhà, vì con mọn.

Nguyễn Trãi (1380-1442), anh hùng dân tộc - danh nhân văn hóa thế giới

Sau 10 năm nằm gai nếm mật, khi chiến thắng quân Minh, Lê Lợi lên ngôi Hoàng đế. Nhà vua vốn có tính đa nghi lại nghe gian thần gièm pha, giết hại trung thần. Nguyễn Trãi xin từ quan về ở Côn Sơn, nghe tiếng thông reo, suối róc rách, đọc sách, làm thơ. Một thời gian sau khi hối hận, Lê Lợi phục hồi tước cho Nguyễn Trãi và nhờ ông giữ vai trò cố vấn cho Lê Thái Tông sau này.

Đến triều Lê Thái Tông, ngoài thì gian tặc lộng hành, trong thì tam cung lục viện tranh giành nhau giữa hoàng hậu và thứ phi, trong việc con ai sẽ là thái tử - Hoàng hậu Nguyễn Thị Anh với thái tử Bang Cơ (sau là Lê Nhân Tông) và thứ phi Ngô Thị Ngọc Giao với con là Tư Thành (sau là Lê Thánh Tông). Chính sự tranh giành này là cái gốc của vụ án Lệ Chi Viên. Nguyễn Trãi vốn bản chất nhân đạo, đã che chở cho thứ phi Ngọc Giao và hoàng tử Tư Thành thoát khỏi mọi sự ám hại của hoàng hậu Nguyễn Thị Anh. Do đó, hoàng hậu căm thù Nguyễn Trãi. Nguyễn Trãi cáo lão trở về Côn Sơn.

Khi vua Lê Thái Tông (lúc đó mới 20 tuổi - năm 1442) đi du hành trên đường trở về, ghé vào Côn Sơn thăm Nguyễn Trãi, rồi lệnh cho Thị Lộ (ái thiếp của Nguyễn Trãi, trước đó đã được vua đưa vào cung giữ chức Lễ nghi học sĩ dạy học cho các cung nữ) cùng theo xa giá về kinh.

Thị Lộ là người có nhan sắc và giỏi giang. Nguyễn Trãi và Thị Lộ có kỳ duyên gặp gỡ khi Thị Lộ còn là cô bán chiếu dạo. Nguyễn Trãi thấy người con gái xinh đẹp và lanh lợi nên ứng khẩu đọc thơ ướm hỏi:

Ả đâu ta bán chiếu gon

Hỏi thăm chiếu ấy hết hay còn

Xuân xanh nay độ bao nhiêu tuổi

Đã có chồng chưa, được mấy con?

Thị Lộ đáp ngay:

Tôi ở Tây Hồ bán chiếu gon

Cớ chi ông hỏi hết hay còn

Xuân xanh vừa độ trăng tròn lẻ

Chồng còn chưa có, có chi con.

Người tài sắc như vậy, nên chẳng những Nguyễn Trãi yêu dấu mà ngay cả vua Lê Thái Tông cũng xiêu lòng. Trên đường theo xa giá về kinh thành, đêm ngủ lại vườn vải tại làng Đại Lai (huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh ngày nay). Tại đây xảy ra vụ án Lệ Chi Viên - lệ chi là cây vải, viên là vườn. Đêm đó vua Lê Thái Tông băng hà. Sách cổ ghi chép sự kiện này, có sách ghi là vua bị cảm nặng rồi chết, có sách ghi do “phòng the” thái quá giữa vua và Thị Lộ.

Thế là Nguyễn Trãi bị gán âm mưu giết vua và bị tru di tam tộc.Về sau vua Lê Thánh Tông đã minh oan cho Nguyễn Trãi.

Trở lại truyền thuyết có liên quan đến mấy con rắn bị học trò của Nguyễn Phi Khanh đập chết. Đời sau con rắn hóa thành Nguyễn Thị Lộ, dụ dỗ Nguyễn Trãi rồi hãm hại ba đời nhà ông. Nguyễn Thị Lộ khi bị quân lính dìm xuống sông, thị biến thành con rắn bơi đi.

Truyền thuyết này tầng lớp phong kiến thống trị đưa ra, nhằm đổ tội cho bà Nguyễn Thị Lộ và giải thích nguyên nhân tiền định về cái chết của vua Lê Thái Tông và Nguyễn Trãi, xoa dịu lòng dân thời bấy giờ tiếc thương Nguyễn Trãi và chán ghét nhà Lê. Ngày nay, truyền thuyết này bị bác bỏ và không được minh chứng. Những người nghiên cứu sử Việt Nam đều cho rằng chủ mưu của vụ án Lệ Chi Viên chính là hoàng hậu Nguyễn Thị Anh.

Nếu như âm mưa ám hại hoàng tử Tư Thành không bị Nguyễn Trãi ngăn chặn, nếu như không có mâu thuẫn gay gắt giữa những người đàn bà trong hậu cung, từ ghen tuông đến tranh giành ngôi thái tử, thì liệu có hay không vụ án oan thảm khốc giáng xuống Nguyễn Trãi?

QUỲNH LIÊN