“Một mùa xuân mới sắp qua

Bánh chưng nhắc nhở thuở ta với mình”

Hồi đó, cứ độ trung tuần tháng Chạp, các cụ ở làng tôi nhắc nhở con cháu dọn dẹp vệ sinh chuẩn bị đón Tết. Không khí bắt đầu náo nức. Lúc này mùa vụ đã xong, bước vào giai đoạn nông nhàn. Tuy nhiên, sự tất bật chạy đua với thời gian để chuẩn bị đón Tết, đón xuân diễn ra trong mọi ngõ ngách, mọi gia đình.

Minh họa: TRẦN QUYẾT THẮNG

Với người dân quê tôi, Tết bao giờ cũng là dịp đặc biệt thể hiện sự no đủ “no ba ngày Tết, ấm ba ngày hè”. Bà con thăm tặng nhau thúng nếp, ký đậu, ký thịt heo, mớ lá doong, lá chuối… để gói bánh chưng. Nồi bánh chưng là mối quan tâm lớn nhất của mọi gia đình. Nhà nào không có cũng cố gắng xoay xở vay, mượn tạm bà con, hàng xóm, từ từ trả sau. Khi có người đến vay mượn, ít ai nỡ lòng từ chối. Người dân quê vốn đã rất gắn bó, thân thiết, năm hết Tết về lại càng thân thiết hơn.

Nồi bánh chưng như là biểu hiện của một cái Tết đủ đầy; gặp nhau những ngày giáp Tết, câu hỏi của người quê tôi thường là: “Nhà bà năm nay nấu bánh chưng mấy ký nếp?”, “Nhà bác năm nay gói bao nhiêu cặp bánh chưng?”… Nồi bánh chưng được đặt vào vị trí số một trong “công cuộc” chuẩn bị Tết. Trước Tết vài tuần, tôi cùng bạn bè rủ nhau kéo “xe cải tiến” vào rừng lấy củi hoặc chặt bớt những nhánh cây trong vườn, chẻ ra sắp đống hong khô để làm củi nấu bánh chưng. Phải chọn loại cây chắc thớ như bằng lăng, trâm, cà ná ở rừng hoặc khế, ổi, nhãn ở vườn… thì lửa cháy mới đượm, than hồng. Các bạn gái thì đi lấy lá doong, lá chuối. Khi mang lá về, các bạn đem rửa sạch từng lá rồi buộc lên cột nhà để lá phẳng; nếu lá chuối thì hong qua nắng hoặc hơ lửa cho dai. Rồi khâu chẻ lạt buộc, găm để gói bánh cũng được chuẩn bị chu đáo. Có gia đình gói bánh từ hai tám, hai chín Tết nhưng đa phần gói vào ngày ba mươi. Cả nhà xúm xít dưới nền bếp, rôm rả gói bánh chưng. Bánh gói xong, buộc thành từng cặp, xếp đầy cái nồi thật lớn rồi khiêng ra khoảng đất rộng, nơi đã chuẩn bị sẵn ông táo và mái che tạm. Khi mặt trời dần khuất sau đỉnh núi cũng là lúc các gia đình nổi lửa nấu bánh chưng. Các thành viên trong gia đình có mặt đầy đủ, chứng kiến sự kiện đặc biệt chỉ có một lần trong năm.

Các thành viên được phân công luân phiên canh chừng nồi bánh. Sau khi sôi, nồi bánh phải được đun vừa lửa, luôn sôi, phải chú ý chêm nước... Sau khoảng năm tiếng đồng hồ thì bánh chín, được vớt ra, để ráo nước và dùng ván, vật nặng như cối đá, gạch đè lên cho bánh chặt, để được lâu. Gần đến thời khắc giao thừa, bố tôi chọn hai cặp bánh được cho là đẹp nhất dâng lên bàn thờ cúng tổ tiên. Để chứng kiến thời khắc linh thiêng khi đất trời giao hòa, cả gia đình tôi đều thức và chúc mừng nhau năm mới. Ai cũng được chia phần bánh chưng. Thường thì nồi bánh chưng có những cái được gói nhỏ, chỉ bằng nửa cái lớn để tặng cho trẻ em, để dành cho cả những con vật “đầu cơ nghiệp” như trâu, bò… đã quanh năm lam lũ với con người. Đây là cử chỉ biểu lộ lòng biết ơn của con người đối với những con vật đã đồng cam cộng khổ với con người trong năm qua.

Bây giờ, đôi lần về quê, tôi ít thấy người ta nấu bánh chưng như trước nữa. Phần thì chẳng biết tìm đâu ra củi để nấu bánh chưng, phần thì đời sống đã khác trước, dịch vụ được cung cấp tận nhà, đủ thứ trên đời đều có cả. Lá doong ít người mua, những vườn chuối bị chặt bỏ để nhường đất cho trang trại, ao cá, khu công nghiệp… Bánh chưng được bày, rao bán quanh năm, chẳng cứ gì phải đến Tết mới có nên không còn cảm giác háo hức. Cuộc sống hối hả, thời gian càng trở nên quý giá, mấy ai còn cái thú gói bánh chưng ngày Tết.

Năm mươi năm trôi qua, nhiều thứ đã thay đổi. Với tôi, nồi bánh chưng ngày Tết là một hình ảnh khó phai mờ, một “kỷ vật văn hóa” của người dân quê tôi.

BÁ THUYẾT