Nhạc sĩ Trần Hồng (75 tuổi, quê ở Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi) dành cả cuộc đời cho âm nhạc truyền thống của dân tộc, từ việc chỉ huy dàn nhạc, sáng tác kịch dân ca, viết ca khúc mang âm hưởng dân gian đến sưu tầm và viết sách về dân ca. Chừng hơn mười năm gần đây, nhiều cuốn sách sưu tầm và nghiên cứu âm nhạc dân gian của Trần Hồng như “Dân ca đất Quảng”, “Nhạc tuồng”, “Hát sắc bùa”, “Âm nhạc kịch dân ca”… đều đoạt giải thưởng ở thành phố Đà Nẵng, nơi ông cư trú và giải thưởng Hội Nhạc sĩ Việt Nam hàng năm.

Hô bài chòi ngày Tết - Ảnh: D.T.X

Theo nghiên cứu của Trần Hồng, bài chòi là một sản phẩm văn hóa độc đáo được ông Đào Duy Từ (1571 - 1634), một cao nhân thời chúa Nguyễn, đưa vào miền Trung cùng cuộc di dân vào khai khẩn đất hoang. Bài chòi là trò chơi ngày Tết được sáng kiến từ trò chơi hát ống. Thuở ấy, sau khi đã khai hoang trồng hoa màu trên nương rẫy, người dân dựng lên các chòi cao gần nhau, để hỗ trợ nhau cùng gõ mõ, gõ các dụng cụ xua đuổi thú rừng đến ăn phá. Họ đã có sáng kiến căng dây nối các chòi với nhau. Ở các đầu dây là các ống tre có bịt da ếch để người nói bên chòi này, người bên chòi kia nghe được. Không chỉ nói mà họ còn hát cho nhau nghe qua ống gọi là hát ống. Có thể nói hát ống là hình thức thông tin điện thoại hữu tuyến cổ sơ nhất ở Việt Nam được không? Đó là điều thú vị đáng ngẫm nghĩ lắm chứ. Hát ống đã trở thành một bộ phận không thể thiếu được trong trò chơi bài của những người gác chòi. Nó được vang lên ở quãng thời gian mà các vị chơi bài ngồi chờ kết quả ván bài, vị này có giọng, có bài nào hay thì hãy cho vị kia nghe và ngược lại. Bởi vậy mới được gọi là hát bài chòi. Khi đã được tổ chức thành trò chơi, thì các cụ nhà ta đưa vào đấy một văn hóa thật cao cấp khiến cho bài chòi có ý nghĩa khác biệt với chèo, tuồng, cải lương. Ngoài việc sử dụng các con bài, các cụ còn dựng tại sân đình hai mô hình chơi bài chòi đầy ý nghĩa. Mô hình thứ nhất là mô hình bát quái, mà là hậu thiên bát quái chứ không phải tiên thiên bát quái giống như bát đồ trận để đề phòng thú dữ xâm nhập. Còn mô hình thứ hai là mô hình thập can, dường như lại là để giao hào với thập nhi chi, tức mười hai con giáp. Việc đưa ra mô hình này cũng đáng để tìm hiểu lắm chứ.

Nhưng đấy vẫn là phần phục vụ cho phần hát. Ở hát bài chòi, Trần Hồng đã tìm dẫn được một đoạn định nghĩa của nhà âm nhạc học người Pháp tên là G.L.Bonvier khá hay: “Bài chòi được hình thành và phát triển sau những năm 1470 Nam tiến, người Việt ra sức khẩn hoang từ vùng Quảng Nam… cho tới Bình Thuận… Trong số đó có nhiều người từ nhiều địa phương có truyền thống văn hóa lâu đời, phong phú và đa dạng, có điều kiện kết hợp nhanh chóng với nền văn hóa địa phương… sáng tạo ra các làn điệu mới”.

Sự gợi ý trong nghiên cứu hát bài chòi của Trần Hồng sẽ là những suy tưởng mở và mới mẻ dành cho các nhà nghiên cứu âm nhạc dân tộc ở lứa tuổi trẻ mai sau. Người nặng lòng với dân ca xứ sở Trần Hồng còn tiếp tục công việc của mình trong những cuốn sách mới. Hy vọng trên hành trình dâng hiến của ông cho dân tộc sẽ còn có thêm nhiều gợi ý thú vị như trên để các thế hệ sau còn có nhiều ẩn số mà tìm vào kho tàng âm nhạc Việt Nam phong phú và đa dạng vô cùng.

NGUYỄN THỤY KHA