Nhiều người khi đề cập tới phong vị ngày tết thường hay chú trọng đến

Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ

Cây niêu tràng pháo bánh chưng xanh

Như là những yếu tố chính để tạo ra hương vị cho ngày tết. Thật ra bên cạnh nét văn hoá chung vừa nêu, còn có một góc nhỏ khác xem ra có phần quan trọng không kém, mà đôi khi có vẻ còn lớn lao hơn, bởi ngoài ý nghĩa về mặt vật chất, nó còn mang đậm yếu tố tâm linh. Đó là các loại bánh mứt trong ba ngày tết.

Bánh Tết - Ảnh: Chí Thạnh

Những bánh mứt này, không phải chỉ để dành đãi khách, để ăn, mà nó trước tiên là phần để dâng lên tổ tiên, ông bà với dòng tâm thức tưởng nhớ công ơn tiền nhân đã gầy dựng lên cơ nghiệp, truyền lại cho con cháu.

Trong những ngôi nhà ba gian hay năm gian, bắt đầu từ sau ngày đưa ông Táo, những chiếc bàn thờ được phủi bụi sạch bong, lư đồng đèn thau bóng lộn và bắt đầu xuất hiện những vật phẩm mà ngày nay không dễ mấy ai còn nhớ! Đầu tiên là những cỗ bánh bò nhuộm phẩm màu sặc sỡ đặt lên bàn thờ cạnh chiếc độc bình cổ. Cỗ bánh được bện bằng rơm theo hình chóp nón, chung quanh có những que tăm nhọn để ghim bánh vào cỗ. Những bà nội trợ khéo tay, thường đơm cỗ bánh có chữ Phúc-Lộc-Thọ, theo cách bố trí những chiếc bánh theo chữ viết: như nền chung quanh là những chiếc bánh ghim khít nhau có màu vàng của cánh hoa vạn thọ, hay màu xanh da trời, còn bánh để tạo các chữ Phúc, Lộc, Thọ thì có màu đỏ.

Cũng có nhiều nhà lại lấy con vật linh tượng của năm để tạo hình cho cỗ bánh. Như năm Ngọ thì tạo hình những con ngựa theo mô thức Mã đáo thành công, mô phỏng tranh của Tào Tuyết Hồng, cất vó tung cao phi nước đại về phía trước, như một ước mơ vươn lên, năm Thìn thì tạo hình con Rồng lượn giữa đám mây trắng với tâm thức cầu mong một năm mới thịnh vượng, sung túc.

Ngoài ba loại bánh này, các bà nội trợ khéo tay còn dùng những nguyên liệu khác như đu đủ, gừng khoai lang, bí đao… cắt từng khoanh mỏng sau đó dùng dao sắc tỉa gọt để tạo thành hình những con vật như chim muông, gia cầm, gia súc, cho vào chảo lớn trộn đường và “xên” đến khi mứt tới.

Các loại mứt này, ngoài việc dâng cúng ông bà còn mang ra thết đãi khách đầu năm như là một lời chúc phúc vừa ngầm ý khoe tài “công dung” của mình. Ngoài các loại trái cây, củ, bột gạo làm bánh mứt, một loại bánh khác không thể thiếu đối với người  nông dân Phú Yên ngày xưa là món cốm. Cốm là những hột nếp vừa chín tới đem rang nổ rồi lấy toàn hạt trắng, trộn với đường và nước gừng dện ép lại thành những viên như viên gạch thẻ. Người nông dân chú trọng đến cốm trong ngày đầu năm để đưa ông Táo, cúng tổ tiên là bởi từ trong tâm thức của họ, hột gạo là hột ngọc, là của trời cho. Đặt dĩa cốm lên bàn thờ ông bà đồng nghĩa với lời tạ ơn đối với các bậc tiền nhân và Trời Đất đã ban cho họ cuộc sống no đủ cùng lời cầu mong suốt năm tháng được no đủ như vậy. Câu tục ngữ “dĩ thực vi thiên” chính là lòng biết ơn của họ đối đối với Trời, một chủ thể vô hình luôn ở bên họ và phù trợ cho cuộc sống của họ.

Ở Việt Nam, trong ba ngày tết, bánh mứt đối với người nông dân là không thể thiếu. Dù ít nhiều, ngon dở đều phải có dĩa bánh mứt mà, trước hết là để dâng cúng tổ tiên sau là đãi khách đầu năm. Những miếng mứt thơm dẻo, những chiếc bánh đậm đà hương vị đồng quê từ chính bàn tay họ làm ra là lòng tự hào, niềm vui khôn tả trong dịp đầu năm. Những phẩm vật ấy cũng đồng nghĩa với lễ, một phong tục tốt đẹp của dân tộc, mang đậm dấu ấn văn hoá của nền văn minh lúa nước.

ĐOÀN VIỆT HÙNG