Làm nhà mồ là thể hiện tinh thần đoàn kết, trợ giúp lẫn nhau khi gia đình trong cộng đồng có việc hệ trọng, chứ không có suy tính về vật chất, ngày công… Đó là nét đẹp trong cộng đồng bà con dân tộc miền núi…

Nhà mồ xây trụ xi măng, mái ngói tại một buôn ở Sơn Hòa - Ảnh: TRẦN LÊ KHA

“BẢO TÀNG” NGHỆ THUẬT

Tại các vùng dân tộc thiểu số Ê Đê, Chăm H’Roi, Ba Na ở các miền núi Nam Trung Bộ, khi có người qua đời, đồng bào tổ chức chôn cất rồi đắp mộ bằng đất như người Kinh. Nhưng nó khác hơn là họ cất nhà trên ngôi mộ, cũng giống như kiểu mộ của đồng bào dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên. Đồng bào gọi đó là “nhà mồ” và quan niệm rằng khi còn sống có cái nhà ở ấm cúng, khi chết cũng vậy, “sống có nhà, thác có mồ. Nhà mồ được cất như một cái nhà dài thu nhỏ.

Theo ông Ma Lép (người Ê Đê, ở xã Ea Bia, Sông Hinh), gia đình nào có người thân “khuất núi” là cả buôn làng cùng chung lo việc cất nhà mồ. Người đi cắt tranh, kẻ đi lấy gỗ, ai khéo tay thì đẽo tạc trên cột nhà mồ hình các con vật, như: voi, khỉ, nai, chim và có cả hình người phụ nữ điệu con, người già ngồi trông về phía núi. Ngôi nhà mồ cũng đủ cột, kèo, xiêng, trính… Thường thì cất ba dày, có tới sáu cột cái bằng gỗ tốt có lõi để chịu đựng nắng mưa. Nếu tính toán chi li việc cất một nhà mồ, như là: đi lấy cây gỗ, công thợ, cơm nước… cũng “mất đứt” một con bò, theo thời giá hiện nay khoảng 20 đến 25 triệu đồng.

Đến một số cụm nhà mồ nguyên bản, ai cũng dễ nhận ra sự ấm cúng, gần gũi với người sống, như một bảo tàng nghệ thuật. Trong nhà mồ có vài cái chóe, cái bếp, có cả dụng cụ làm nương rẫy… là vật dụng trong lễ bỏ mả, để người bên kia thế giới có phương tiện sử dụng, có dụng cụ làm nương rẫy như người trên thế gian này. Bởi đồng bào quan niệm: người đã qua đời là đi xa về phía mặt trời lặng. Ông Bá Thanh Xòe (người Ba Na, ở xã Phước Tân) nói: “Làm nhà mồ là tập tục lâu đời của bà con đồng bào dân tộc thiểu số, để người qua đời được có “mồ yên, nhà đẹp”. Dịp này, bà con các buôn làng xa gần đến để chia buồn, cùng chung tay làm, thể hiện tinh thần đoàn kết. Đó là sự trợ giúp lẫn nhau khi gia đình trong cộng đồng có việc hệ trọng, không có suy tính về vật chất, ngày công… Đó là nét đẹp sâu sắc trong cộng đồng bà con dân tộc miền núi”.

XÂY MỘ NHƯ NGƯỜI KINH

Ngày nay, sự giao lưu giữa vùng cao với đồng bằng không còn là khó khăn nữa, đồng bào dân tộc thiểu số tiếp cận nhiều vùng miền khác nhau, nên nhà mồ cũng theo đó mà… đổi mới, sáng tạo theo hướng tiện lợi hơn. Việc xây cất nhà mồ đã mai một so với nguyên bản truyền thống, nhà mồ bây giờ đa phần đã có mái ngói, mái tôn, xây gạch đá bốn bên, trụ cột bằng bê tông... cho chắc chắn (!?). Có người còn lưu giữ được truyền thống trồng cây nêu trước ngôi mộ. Có những ngôi mộ không còn lưu giữ một chút bản sắc của đồng bào Ê Đê, Chăm H’ Roi, Ba Na.

Một số bà con cho rằng, làm nhà mồ như ông bà ngày xưa thì tốn kém lắm, còn làm mộ như người Kinh gọn nhẹ đơn giản hơn, chỉ 3 đến 5 triệu đồng cũng xây được ngôi mộ. Bởi vậy, nhiều bà con giờ xây mộ như người Kinh thôi! Già làng A Ma Liên (người Chăm H’Roi, ở xã Cà Lúi, Sơn Hòa) bày tỏ: “Nếu làm như vậy, nó còn đâu là cái riêng của mỗi dân tộc, cái bản sắc văn hóa của đồng bào mình…”.

Sự tiếp thu một nền văn hóa mới là hết sức cần thiết và rất khó khăn, nhưng gìn giữ bảo lưu bản sắc văn hóa tốt đẹp của các dân tộc anh em trên mọi miền đất nước cũng không dễ. Như nhà mồ của đồng bào dân tộc thiểu số Ê Đê, Ba Na, Chăm H’Roi ở các huyện miền núi vùng Nam Trung Bộ nay đã “phá cách” nhiều lắm!

TRẦN LÊ KHA