Nhà tổ hay từ đường, nhà thờ họ đều là một. Ấy là ngôi nhà dùng thờ tự, cúng kiếng các vị tiền hiền, tổ tiên của một dòng họ. Trong nhà ấy lưu giữ bài vị, gia phả, sắc phong và các đồ bảo khí (đèn, lư, đỉnh, liễn…) thường là được truyền thừa qua nhiều thế hệ. Ấy là nói trên lý thuyết. Thực tế bây giờ có khác. Dù vẫn còn những ngôi nhà tổ tồn tại hằng chín, mười đời, lưu giữ hầu như đầy đủ các món “tộc bảo” mà vài trong số đó giờ thành hiện vật vô giá cho ngành khảo cổ, nhưng số này rất hiếm. Đa phần các ngôi nhà tổ còn lại đều đánh mất những dấu tích văn hóa của mình qua hai cuộc chiến tranh.

Dâng hương bàn thờ tổ họ Lương trong đền thờ Lương Văn Chánh - Ảnh: DƯƠNG THANH XUÂN

 

Giờ thì họ mạc nào ở quê cũng đã tôn tạo, dựng xây lại nhà tổ. Họ giàu thì tôn tạo khang trang, bề thế. Họ nghèo thì đóng góp theo kiểu nghèo mà sửa sang nhà tổ. Trước kia, nhà tổ thường cũng là nơi ăn ở của một thành viên trong gia tộc. Người ấy được thừa hưởng từ đường kèm theo trách nhiệm chăm lo dọn dẹp, quét tước, khói hương. Và, đương nhiên, còn phải lo khâu chuẩn bị “hạ tầng cơ sở” cho các ngày giỗ chung như giỗ lề (tức giỗ tổ) hay giỗ lạp (tức ngày tảo mộ). “Hạ tầng” ấy - chỉ trừ khâu tiền bạc là lấy từ hoa lợi hương hỏa, từ quỹ họ hoặc do các thành viên đóng góp, còn lại vị thừa hưởng từ đường phải lo liệu hết.

 Các nhà tổ sau này ít khi được giao cho một người quản thủ. Trùng tu, tôn tạo (hoặc xây mới) xong cứ để đó, thuê người coi sóc hoặc tiết kiệm hơn thì phân công các thành viên trong họ thay phiên nhau mà coi sóc.

Không hiếm những người con của họ tộc sẵn sàng bỏ tiền xây nhà tổ cho họ mạc. Đó thường là những đứa con ly hương, hiếm khi có dịp về quê mà dự những ngày cúng kỵ của họ hàng. Tình thân tộc, nghĩa cội nguồn - phải chăng đến khi sống giữa người dưng mới càng thấy quý? Nói thế để thấy: những khái niệm tưởng chừng mòn sáo, “lỗi thời” kia vẫn còn ẩn tàng bên trong chất nhân văn không thể nào coi nhẹ. Chất nhân văn ấy, tâm hồn Việt, tính cách Việt vẫn không mất đi trong cơn lốc thị trường.

Y NGUYÊN