Rượu ché (hay còn gọi là rượu cần) của đồng bào các dân tộc thiểu số có tự lúc nào và xuất xứ ở đâu, không ai biết. Chỉ biết cái thứ “đắng cay” này có từ xa xưa, lớp trước truyền cho lớp sau và đến tận bây giờ.
Rượu ché là một trong những lễ vật không thể thiếu trong các ngày hội, mừng năm mới, mừng con cái trưởng thành, mừng mẹ cha sống khỏe, sống lâu, thưa hỏi chuyện đám cưới xin…
Vào những ngày cuối năm, tôi thường về các buôn làng để “săn” vài cành mai núi hay vài nhánh lan nghinh xuân, hài vệ nữ về chưng tết và còn tò mò tìm hiểu về một số phong tục đón mừng năm mới của bà con đồng bào dân tộc thiểu số miền núi Sơn Hòa. Oi Giác năm nay trên 80 tuổi ở xã Phước Tân cho tôi biết, sau vụ mùa thu hoạch lúa, khoảng cuối tháng 11 âm lịch là bà con chuẩn bị ủ rượu ché để đón mừng năm mới. Tết đến, nhà nào dù khó khăn mấy đi nữa cũng ủ từ một đến hai ché. Còn những gia đình làm ăn khá giả, trồng lúa, sắn, bắp vài hecta, chăn nuôi vài chục con bò, nhà dài hơn 20 sải tay thì ủ từ 7 đến 10 ché. Ở buôn Khăm xã Krông Pa, gia đình Ma Dết có trên 20 ché rượu, trong đó có 2 ché xưa quý hiếm màu vàng như da con lươn. Ma Dết cho biết, 2 ché này mẹ cha ông đổi tới 10 con bò mới “bắt” được. Ở xã Cà Lúi, từ buôn Ma Nhe ở eo núi Gió đến tận buôn Ma Đao ở Krông Pông bên bờ sông Cà Lúi, hiện nhà nào cũng có vài ché rượu đã ủ xong, sắp hàng ngay ngắn bên gian nhà khách. Họ bảo: “Rượu tết đấy!”
Công việc ủ rượu ché cũng khá công phu. Trước tiên phải chọn gạo ngon như: gạo lúa To Chanh, To Đá, To Trâu trỉa ở trên rẫy. Những loại gạo này cho ra nước rượu thơm và có màu như trái Mùng Quân. Để rượu ché được ngon ngọt, nồng cay cần ủ với một loại men khá riêng của đồng bào Ê Đê. Mí Bương, 70 tuổi, ở buôn Ma Di, nay là buôn Kiến Thiết xã Ea Chà Rang, cho biết: “Muốn có rượu ngon trước hết phải có được loại men làm từ vỏ cây mìn lin, có vị hơi nhân nhẩn; riềng núi có vị cay, nồng; rễ chuối rừng mọc ở ven suối nhưng phải lựa chọn cây chuối lá nhỏ nó mới có vị ngọt; rễ cây Khe Chú nó cũng có vị ngọt như mật ong; cây La Tá hương vị như vỏ cây quế; cây Lá Lâm vị ngọt đậm đà. Các loại cây này phơi khô, giã nhỏ đem trộn với gạo đã ủ nhuyễn, rồi vo tròn viên men bằng cán rựa, cứ mỗi viên trộn khoảng 4kg gạo đã nấu thành cơm. Sau khi ủ để thật nguội, trộn vào một ít trấu lúa rồi mới ủ vào ché, rượu ủ càng lâu càng ngon, hương vị càng thơm, đậm đà”. Mí Bương thân mật mời: “Tết này chú Ba mày lên nhà tao uống rượu ché nghen. Uống rồi chú Ba mày sẽ thấy nó ngon ngọt, nồng cay thứ rượu làm từ men cây lá của núi rừng”.
Trong những ngày cuối năm, về các buôn làng, ở đâu tôi cũng thấy không khí tất bật chuẩn bị sắm sửa cho ngày tết. Nhà nào cũng đỏ lửa nấu cơm ủ rượu. Người thì ra rừng gùi củi, người chăm chỉ dệt những chiếc áo, chiếc ênh bằng thổ cẩm cho con, cho cháu mừng năm mới. Cả buôn làng đều hân hoan, rộn ràng niềm vui đón xuân mới.
TRẦN LÊ KHA
