Chiến dịch Át-lăng là một trong những kế hoạch thành phần, giữ vai trò, vị trí quan trọng trong tổng thể Kế hoạch Nava. Tuy nhiên, chính tướng Nava và cả Chính phủ Pháp, Mỹ cũng không ngờ rằng, một cuộc hành binh quy mô, cùng vũ khí hiện đại, lực lượng tinh nhuệ đã bị quân và dân Phú Yên đập tan ngay từ bước đầu chiến dịch. Qua đó góp phần “chia lửa” cho chiến trường chính Điện Biên Phủ, làm nên một chiến công chói lọi trong lịch sử đấu tranh của dân tộc Việt Nam.

Được sự thỏa thuận và hậu thuẫn của Mỹ, nhằm cứu vãn tình thế sa lầy ở Việt Nam và Đông Dương, Chính phủ Pháp cử tướng Nava làm Tổng chỉ huy quân đội viễn chinh Pháp ở Đông Dương. Sau khi đến Việt Nam và Đông Dương thị sát, kiểm tra thực địa, nắm tình hình, 1 tháng sau, tướng Nava đã cho ra đời một kế hoạch quân sự mới, quy mô lớn với mục tiêu trong vòng 18 tháng sẽ giành lấy thắng lợi quyết định để “kết thúc chiến tranh trong danh dự”.

Sự tự tin đến huênh hoang của Pháp

Kế hoạch Nava ấn định 2 giai đoạn chiến lược. Giai đoạn 1, đông xuân năm 1953-1954, phòng ngự chiến lược miền Bắc, tấn công chiến lược miền Nam, chủ yếu là mở chiến dịch Át-lăng nhằm đánh chiếm, bình định miền Trung và miền Nam bán đảo Đông Dương, xóa vùng tự do Liên khu 5, đồng thời ra sức mở rộng ngụy quân, tập trung binh lực, xây dựng quân đội cơ động chiến lược mạnh. Giai đoạn 2, sau khi bình định miền Nam, năm 1954-1955 rút hết quân tinh nhuệ ở miền Nam đưa ra miền Bắc, tấn công chiến lược trên chiến trường chính, giành thắng lợi quyết định, có lợi cho Pháp.

Chiến dịch Át-lăng được chuẩn bị ráo riết từ cuối năm 1953, dự kiến thực hiện từ tháng 1-9/1954, chia làm 3 bước, chọn Phú Yên là chiến trường trọng điểm, mang tính đột phá khẩu trước khi bình định cả vùng tự do Liên khu 5, gồm các tỉnh Nam - Ngãi - Bình - Phú.

Bước thứ 1 mang mật danh Arêtút sử dụng 25 tiểu đoàn bộ binh, 2 tiểu đoàn công binh và 3 đơn vị pháo binh, sử dụng 22 tiểu đoàn, đổ bộ từ biển lên, từ Khánh Hòa đánh ra, từ Đắk Lắk đánh xuống, chiếm TX Tuy Hòa và tỉnh Phú Yên, thời gian kéo dài từ 20-25 ngày trong tháng 1/1954.

Bước thứ 2 mang mật danh Axen sau khi đánh chiếm tỉnh Phú Yên sẽ tăng quân đánh chiếm Quy Nhơn và tỉnh Bình Định, tiến hành vào đầu tháng 3/1954. Bước thứ 3 mang mật danh Atila, lực lượng từ Quảng Nam đánh vào, Bình Định đánh ra, Kon Tum đánh xuống và từ biển đánh lên. Cả bốn cánh quân hợp điểm tại TX Quảng Ngãi, hoàn thành mục tiêu đánh chiếm vùng tự do Liên khu 5.

Cuộc hành binh này được Pháp gọi mật danh là chiến dịch “4A” (Át-lăng - tên chung của chiến dịch và Arêtút, Axen, Atila).

Có thể thấy chiến dịch Át-lăng giữ một vai trò rất quan trọng, là cơ sở, làm bàn đạp từ miền Trung tiến quân ra miền Bắc cùng với tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ sẽ hoàn toàn giành thắng lợi, như tính toán. Thế nhưng, thực dân Pháp, tướng Nava và cố vấn Mỹ đã không ngờ tất cả đều nằm ngoài dự đoán.

Bản hùng ca của quân và dân Phú Yên

Địch hiểu rất rõ vị trí, vai trò chiến lược của Liên khu 5 (rất quan trọng với cả miền Bắc và miền Nam) và tham vọng về chiến dịch Át-lăng. Chúng tập trung lực lượng rất mạnh, gồm 4 binh đoàn cơ động số 10, 41, 42, GM100 và 2 tiểu đoàn dù cùng 15 tiểu đoàn Khinh quân (quân ngụy) hòng nhanh chóng tiêu diệt, chiếm đóng vùng tự do Liên khu 5.

Anh hùng LLVT nhân dân Hồ Đắc Thạnh (trái), chiến sĩ Tiểu đoàn 375 và Đại đội trưởng Hoàng Kim Giai ôn lại kỷ niệm chiến đấu trong chiến dịch Át-lăng cách đây 70 năm. Ảnh: TRẦN QUỚI

Trong lúc đó, toàn Liên khu 5 chỉ có 2 đơn vị chủ lực là Trung đoàn 108 và Trung đoàn 803. Chuẩn bị cho chiến dịch Át-lăng, lực lượng của Phú Yên chỉ có 3 đại đội địa phương tỉnh (C377, C392, C389) và 4 đại đội địa phương huyện (C371, C374, C378, C380), cùng lực lượng du kích địa phương.

Sáng sớm 20/1/1954, địch sử dụng 22 tiểu đoàn, trong đó có 4 binh đoàn cơ động và 2 tiểu đoàn lính dù cùng hàng chục máy bay ném bom, tàu chiến tấn công Phú Yên từ 3 hướng: từ Khánh Hòa vượt đèo Cả đánh ra, từ biển đổ bộ lên và từ Cheo Reo (Đắk Lắk) đánh xuống TX Tuy Hòa, mở rộng ra theo hình rẻ quạt.

Tỉnh ủy đã họp bàn kế hoạch đối phó với âm mưu địch đánh ra vùng tự do, ổn định tư tưởng, chỉ đạo bộ đội địa phương, dân quân du kích và người dân tăng cường công tác bố phòng bám đánh địch. Dựa vào làng chiến đấu, LLVT địa phương và dân quân du kích các huyện Tuy Hòa, Sơn Hòa, Tuy An đã anh dũng chặn đứng các toán quân địch lùng sục cướp phá lương thực, mùa màng, chặn đánh quân địch đổ bộ tiêu diệt sinh lực. Địch hành quân đến đâu đều bị du kích bám sát đến đó, phục kích, bắn tỉa địch chết hàng trăm tên, một số bị thương do sập hầm chông và vướng mìn.

Trong 10 ngày đầu của chiến dịch Át-lăng, quân và dân Phú Yên đã đánh bại kế hoạch “đánh nhanh, chiếm nhanh” của địch. Từ ngày 20-30/1/1954, 3 cánh quân của chúng mới họp điểm tại TX Tuy Hòa.

Sau khi củng cố lại thế trận, địch vẫn quyết tâm phủ đầu bằng quân đội đông và hỏa lực mạnh, ngày 16/2/1954, các binh đoàn cơ động số 10, 41 và 42 của địch tiến công ra các huyện phía Bắc Phú Yên. Theo kế hoạch, quân Pháp sẽ huy động lực lượng tiến ra Bình Định.

Trước tình hình này, Liên khu 5 tăng cường lực lượng chính quy cho chiến trường Phú Yên. Ngày 25/2/1954, Tiểu đoàn 375 được thành lập. Trước khi hiệp thành đầy đủ lực lượng, Tiểu đoàn 375 đã lập công đầu tiên tiêu diệt 26 xe quân sự lính Âu - Phi hành quân từ Chí Thạnh lên La Hai. Tiểu đoàn 365 (Trung đoàn 803) tiếp tục được Liên khu 5 tăng cường thêm sau khi lập nhiều chiến công ở chiến trường Tây Nguyên, giải phóng tỉnh Kon Tum, hiệp đồng cùng quân và dân Phú Yên đánh vỗ mặt các cuộc hành binh trong chiến dịch Át-lăng.

Bộ Chỉ huy chiến dịch Át-lăng hốt hoảng báo động: “Chủ lực Việt Minh đã vào Phú Yên”. Qua 2 tháng hành quân vào Phú Yên, quân Pháp mất khoảng 3.000 quân. Trước sức tiến công mạnh mẽ của ta, hệ thống phòng thủ của địch ở Phú Yên lần lượt sụp đổ. Chỉ huy chiến dịch buộc phải rút Binh đoàn cơ động số 41 đang ở Diêu Trì (Bình Định) quay về giữ Tuy Hòa (4/1954).

Đến đầu tháng 5/1954, địch chỉ tập trung vào 4 cụm lớn: La Hai, Sông Cầu, Chí Thạnh và TX Tuy Hòa. Thế chủ động trên chiến trường thuộc về ta. Cuối tháng 6/1954, quân ta làm chủ hoàn toàn, đập tan chiến dịch Át-lăng ngay ở bước đầu tiên trên chiến trường Phú Yên. Lực lượng ta liên tục tiến công, siết chặt vòng vây chuẩn bị tiêu diệt toàn bộ quân địch trong TX Tuy Hòa, giải phóng hoàn toàn tỉnh Phú Yên, thì có lệnh ngừng bắn.

Tướng Nava tưởng rằng chỉ cần 1 tuần có thể chiếm giữ Phú Yên, rồi sẽ đánh chiếm tỉnh Bình Định, không ngờ bị bộ đội, du kích địa phương của ta chặn đánh quyết liệt suốt ngày đêm. Sau 2 tháng hành quân, thực dân Pháp bị sa lầy trong thế trận chiến tranh nhân dân ở Phú Yên, tổn thất nặng nề.

***

Bằng chiến công vang dội đánh bại chiến dịch Át-lăng và sự phối hợp chặt chẽ, “chia lửa” này, quân và dân Phú Yên đã buộc quân Pháp phải phân tán lực lượng, bị động đối phó và không thể tập trung được lực lượng cho Điện Biên Phủ. Đây là một trong những yếu tố quan trọng góp phần làm nên chiến thắng. Chính vì vậy khi kết thúc bước 1 chiến dịch Át-lăng, quân và dân Phú Yên - Liên khu 5 vinh dự được Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Tổng Tư lệnh QĐND Việt Nam gửi điện khen ngợi.

Anh hùng LLVT nhân dân HỒ ĐẮC THẠNH - TRẦN QUỚI - PHAN THANH