Cá tính và sáng tác văn học. Hai vấn đề này có liên quan mật thiết. Liên quan đến mức ta có thể đặt câu hỏi: Phải chăng, sáng tác là thực hiện cá tính?
Câu hỏi trên – câu hỏi đặt vấn đề tầng sâu của công việc sáng tác – dĩ nhiên là rất phức tạp, bởi vấn đề này có thể viết ra cả một quyển sách. Ở bài này, chỉ là những suy nghĩ đơn giản, mang tính chất gợi ý, mở ý (mà gợi ý, mở ý ấy, không loại trừ khả năng nhầm lẫn, vì rất chủ quan) không có tham vọng giải quyết vấn đề nhiều hấp dẫn này.
Theo tôi, đang sáng tác là đang thực hiện cá tính, sáng tác xong tác phẩm là hoàn thiện cá tính.
Tại sao? Tại vì sáng tác suy cho cùng, là một cách suy nghĩ. Mà, một cách suy nghĩ là gì? Đó là cá tính. Vì sao tôi không suy nghĩ như thế kia, mà suy nghĩ như thế này? Đó là cá tính. Vì sao tôi kết thúc một tác phẩm không như thế này, mà lại như thế kia? Đó là hoàn thiện cá tính. Cá tính là “cái tôi” của tác giả. “Cái tôi” ấy không ai giống ai.
Mỗi tác giả có một kiểu (hay nhiều kiểu) sáng tác riêng của họ: có vị thích tái hiện một thực tại, có vị ưa thể hiện một thực tại, có vị lại sản sinh một thực tại… Kiểu nào thì kiểu, họ vẫn không thoát khỏi cá tính. Cố tình hủy nó đi, cá tính càng hiện rõ hơn. Có gọt nhẵn trái sầu riêng, vẫn không là trái bưởi được! Sáng tác của Nam Cao không thể nào lẫn với Thạch Lam được… cho dù không ghi tên!
Vấn đề này, sẽ có người đặt câu hỏi: Nếu một tác giả viết về tình dục, về tội ác… Vậy, họ thực hiện cá tính dâm đãng, cá tính ác độc của họ ư? Ồ! Câu hỏi này là một sự ngộ nhận khá gay go! Ở đây, cần phải hiểu rõ hơn về bản chất của nghệ thuật, một vấn đề rất vi tế và sâu rộng. Đây này: “Chúng ta đọc gì trong các bi kịch của W.Shakespeare? Sự giết người, tội ác, sự trả thù đẫm máu. Trong một vở kịch có người móc mắt, trong một vở khác có kẻ bị cắt lưỡi và chặt hai tay người phụ nữ vừa bị hiếp dâm. Đó là những hành động thú vật. Nhưng trong nghệ thuật, điều đó hình như có thể chấp nhận. Chẳng có ai trách cứ W.Shakespeare là thiếu đạo đức cả”. (Về bản chất nghệ thuật – IU LỐTMAN (Nga) Trần Đình Sử dịch). Tại sao thế? Tại vì tội ác trong nghệ thuật là tìm hiểu về tội ác, còn tội ác trong cuộc sống chỉ là tội ác ghê tởm mà thôi. Một đằng là miêu tả, suy tư, tìm hiểu về sự vật, còn đằng kia là bản thân sự vật. Như vậy, câu hỏi trên chính là sự ngộ nhận lẫn lộn. Cho nên, vạn sự vạn vật trên đời, thậm chí không có ở trên đời… tất tất đều có thể là đối tượng của nghệ thuật.
Đến đây, nảy sinh một câu hỏi nữa là: Nếu sáng tác là thực hiện cá tính, người ta nghĩ sao về vấn đề tài năng? Bởi vì có người dở người hay, có người kiệt xuất? Có thể nghĩ như thế này: tài năng chính là thực hiện rốt ráo, hoàn thiện tốt cá tính tác giả một cách tài ba trong sáng tác. Vấn đề này lại liên quan đến nội lực của tác giả. Nội lực gồm trí tuệ, kinh nghiệm và cả kỹ năng. Không có nội lực không thực hiện được cá tính trong văn học, nói thẳng thừng là không làm văn học ra hồn. Con đường văn học rộng mở, nhưng không phải tác giả nào cũng đi xa được.
Vấn đề cá tính còn lan sang cả người đọc. Người đọc đương nhiên họ có cá tính, nên luật “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu” ắt xảy ra. Tôi thích tác giả này, mà không thích tác giả kia, bởi vì tôi thấy tôi trong tác giả đó (chính xác là, trong tác phẩm của tác giả đó). Ví như tôi xem M.Kundera, F.Dostoievsky không chán, nhưng lại ngáp dài khi đọc L.Tolstoi, H.Balzac v.v…
Vấn đề “Cá tính và sáng tác văn học” là một vấn đề lớn, tìm hiểu thấu triệt phải dành cho các nhà chuyên môn, ở đây chỉ là vài ý nhỏ sơ sài, như một cánh cửa hẹp mở ra để thấy vấn đề cá tính trong sáng tác văn học là rộng lớn…
NGÔ PHAN LƯU
