1- Lê Anh Dũng là nhà báo, nhà thơ. Anh dân dã, bình dị như một đứa con trai của mẹ Thu Bồn, sinh ra ở làng Đa Hòa, Điện Hồng, lớn lên đi bán báo dạo, đi lượm rác Mỹ ở Đà Nẵng để nuôi em, để kiếm sống qua ngày. Nhưng ký ức tuổi thơ ở làng quê, ở Hội An, ký ức cội nguồn ăn sâu vào trong tiềm thức anh trong những giấc mơ tái hiện chập chờn.
Bao nhiêu năm xa quê, rồi quay về nguồn cội khi lá đương còn xanh, anh đã trở về bằng tâm hồn thi ca, bằng “kẻ hát rong” trên quê hương mình qua trường ca Dòng sông di sản (Nhà xuất bản Quân đội nhân dân-2009). Trường ca dài 128 trang, chứa đựng sự lịch lãm, từng trải, hiểu biết xác thực, lạ, đặc biệt về xứ sở một dòng sông, một dòng sử ca.
Tác giả tự nhận mình là “kẻ hát rong”: đi kể chuyện bằng nhịp điệu ca hát dân dã, cho đại chúng, cho mọi tầng lớp người. Vừa hát vừa kể chuyện, vừa nói, vừa sáng tác dựa vào ký ức, không gò bó. Khúc ca có hơi hướng sử thi. Chủ đề là câu chuyện của một dòng sông, dòng Thu Bồn của huyền thoại và giai thoại dòng sông mẹ xứ Quảng.
2 - Nhìn tổng quan, Lê Anh Dũng có nội lực dài hơi, thiên hướng sáng tác trường ca: Thưa mẹ, phía trăng lên - năm 2002, Giữa xanh thẳm đại ngàn - năm 2004, Dòng sông di sản-năm 2009. Khó có ai có đời sống phong phú đến vậy! Tình tự sâu đậm và xúc cảm bền bỉ. Tác giả nhìn cảnh núi sông, thác đổ, trăng treo, ruộng rẫy, nương dâu bằng đôi mắt của chứng nhân trực tiếp, sống thực những hưng phế lịch sử, chuyện tích dân gian… bằng chính trái tim cất giữ, bảo vệ thần thoại…
Muốn thấu đáo tứ thơ phải thức tỉnh trong lòng ta nỗi lòng tác giả và lòng người. Trường ca này là một tích lũy phô bày tư liệu phong phú của ngành du lịch, có năng lực làm giàu kinh nghiệm nội tâm hơn là kiến thức lạnh lùng trích ra từ sách báo.
Hai chương đầu là thần thoại thức giấc, nguồn cội hiển linh. Giống như hai tiếng “đồng bào” từng là sáng tác từ thần thoại giúp những dân tộc khác nhau trên dải đất Việt Nam có niềm tin chắc rằng tất cả đều được hoài thai cùng chung một bọc trứng của mẹ Âu Cơ, mẹ chung dân tộc Việt. Thần thoại trở thành đức tin, trở nên tình đồng bào, niềm tự hào và quan hệ đoàn kết. Một ánh sao băng rực sáng, một khối lửa đỏ chói trên Dinh Bà: đó là mẹ Thu Bồn hiện về. Mẹ là người Chăm hay người Kinh? Qua biến thiên cổ tích và niềm tin dân gian: mẹ là mẹ xứ Quảng, mẹ biểu trưng cho xứ sở, khí thiêng sông núi:
Tôi quỳ lạy đất trời
Bóng sông bóng núi chứng lời trăng treo
Dòng sông là hóa thân xứ sở, sự hiển linh của vũ trụ, đất trời bao la. Tác giả đưa chúng ta đi trên con thuyền lịch sử, dạo chơi từ thượng nguồn thâm u, ánh trăng mơ màng, vách núi chênh vênh, non cao chất ngất nhìn ngắm đỉnh Ngọc Linh, núi Chúa, Hòn Kẽm Đá Dừng, Dùi, Chiêng, Tí, Sé - sự cám dỗ mạo hiểm đối với du khách và dân gian.
3 - Đầu tiên, trường ca thành công trên tổng thể phong phú, bao trùm từ nguồn ra biển, từ sinh hoạt xã hội nói chung cho đến những sự kiện lịch sử, thiên tai, biến cố, từ những di sản văn hóa quốc tế cho đến những địa danh đặc thù, khiêm tốn, từ những vĩ nhân cho đến những tên người thân thương đặc biệt. Đó là quần thể di tích lịch sử Mỹ Sơn, phố cổ Hội An cho đến Ngọc Linh, Trà Linh, Dùi, Chiêng, Dinh Bà, Đại Bình, Hòn Kẽm Đá Dừng, Bình Yên, Giảng Hòa, Đa Hòa. Đó là ngôi nhà cổ, mái đình xưa rêu phong phủ kín, nhà vườn, rẫy bắp, nương dâu, con sông, bến nước, trên bến dưới thuyền, ngã ba chia lối vùng miền. Đó là lễ hội, địa đạo, chợ đêm thời chống Mỹ. Đó là Phan Châu Trinh, Trần Quý Cáp, Ngũ phụng tề phi, cho đến Hương Hân, Tú Quỳ, bà già bán quà đêm phố Hội…Vòng tay mẹ ôm chầm tất cả và tâm hồn, cái nhìn của tác giả là tấm gương phản chiếu cái toàn thể nói chung.
Trường ca cũng như sử thi không thể là những phản ảnh, những bức tranh lạnh lùng mà là tấm lòng của những cá nhân yêu thương cộng đồng.
Hãy ghi thêm vào tấm bản đồ du lịch tâm hồn, để khỏi quên, những ấn tượng của quá khứ, truyền thống nhỏ mà rất lớn, đơn sơ mà quan trọng.
Khách du lịch sẽ cùng chúng ta về đầu nguồn, nghe tiếng hát ru của mẹ trong gió núi thiên thu, về Đại Bình - quê hương của Hương Hân, vị tổ đã mang hạt giống ươm vườn xứ sở. Bản thân chúng tôi, tuy không nhìn thấy, không nghe mà vẫn cảm thấy nhớ: nhớ cái gốc mù u sần sùi, ngôi nhà cổ, mái đình xanh rêu. Có một trời quá khứ, một cơn khát truyền thống: bến Văn Ly, tiếng gàu khua thành “giếng nước Bá Lễ”, tiếng guốc mộc trên đường phố cổ đêm, vị ngọt Xíu Mà, phá cỗ, xô cộ. Fai Fô: có phải đây là phố hay không? Càng xa xưa bao nhiêu lại nhớ bấy nhiêu. Hội An, xa xưa từng là nơi hội tụ của người muôn phương, một thời xa xưa quá khứ, dù chẳng biết: làng trong phố hay phố trong làng: phố xưa, phố truyền thống!
4 - Đặc thù “ thi tứ”. Tác giả không vượt ra ngoài sơ đồ chung của du lịch, không thiếu sót trong tầm nhìn chung về những đặc điểm quan trọng. Chúng tôi chỉ xin nhấn mạnh vào “tầm nhìn Lê Anh Dũng”: Tô đậm bằng năng lực riêng, bằng tấm gương riêng phản chiếu và bổ sung cho “tổng thể”. Chúng tôi nhấn mạnh đặc biệt vào “thi tứ”, nguồn phát tiết, tạo thành kết tụ riêng biệt cho cái chung. Đó là cái lớp lắng đọng mà tác giả gọi là “trầm tích” của truyền thống, văn minh, văn hóa, tình yêu đồng bào, yêu quê hương, tinh thần chống ngoại xâm, bảo vệ Tổ quốc.
Sông Thu Bồn không đỏ nặng phù sa
Mà đỏ nặng máu những người đã khuất
(Thơ ca kháng chiến Quảng
Tình tự truyền thống là suối nguồn phát khởi tứ thơ chảy suốt bản trường ca:
Thu Bồn ơi
một đời không hết nợ
và hóa thân vào quá khứ xa xưa:
Tiếng mọt nghiến thời gian trắng bột
hay hồn mình lấm tấm hương xưa…
Hương xưa kết thành trầm hương “trầm tích” từ núi thiêng, ngưng tụ trong lòng thằng Ảnh thương bà, yêu cô du kích mười bảy tuổi xanh, mà bây giờ là đại tá Lê Anh Dũng. Chất ngây ngất yêu thương ngưng tụ thành năng lượng, thành “tứ” trước khi hiện hình thành ngôn ngữ biến ảo của nghệ thuật thi ca. Nó là hạt mầm, nước tưới để chuẩn bị cho hào quang, màu sắc, vũ điệu của ngôn ngữ, rồi sẽ thi triển tuyệt vời. Lê Anh Dũng bảo làm trường ca để hát rong cho nhân dân, cho đồng đội, bạn bè, người thương:
Mẹ Thu Bồn/chiếc nôi ru đưa/chảy qua đời em/em thành tằm tơ lụa là gấm vóc/thành cái đẹp sững sờ đến khóc/như cơn mơ/em chợt đến bên ngồi. Chảy qua đời tôi/tôi thành thi sĩ lang thang/thành kẻ hát rong quê xứ/khản cổ/hề chi/bờ bãi xanh rờn…
Trường ca Dòng sông di sản của Lê Anh Dũng là tài sản quý cho ngành du lịch xứ Quảng, đồng thời là tiếng lòng có trách nhiệm nhằm “giữ lửa” cho văn hóa truyền thống.
PHẠM DÕNG
