Dù mỹ thuật gắn bó với người Việt ngay từ thời khai hoang lập ấp, nhưng tiếp cận giá trị mỹ thuật không phải chuyện đơn giản trong cuộc sống mỗi ngày.
Cảm nhận được mỹ thuật đã khó, mà viết về mỹ thuật để chia sẻ với cộng đồng về cái hay, cái đẹp còn khó gấp bội. Ở nước ta, những nhà phê bình mỹ thuật không nhiều, sau khi Thái Bá Vân qua đời thì dường như công chúng chỉ còn trông ngóng vào trang viết của Nguyễn Quân và Phan Cẩm Thượng. Mỗi người một góc nhìn, Nguyễn Quân đánh giá trực diện vào hoạt động mỹ thuật, còn Phan Cẩm Thượng quan sát mỹ thuật đã lắng sâu vào nếp ăn nếp ở như thế nào. Tâm huyết nhiều năm của Phan Cẩm Thượng đã được dành dụm trở thành cuốn Nghệ thuật ngày thường do NXB Phụ Nữ ấn hành.
Trong nghệ thuật, hai thể loại hơi rắc rối khi tiếp cận là thi ca và mỹ thuật. Chỉ với màu sắc và hình khối, viết về mỹ thuật rất khó bắt gặp sự đồng điệu đông đảo bạn đọc, vì dễ mang tính chuyên ngành. Phan Cẩm Thượng hiểu điều ấy, sau mấy công trình nghiên cứu về điêu khắc cổ Việt Nam, anh thảnh thơi chấp bút những đoản văn nhằm đánh thức rung động nhẹ nhàng và mạch lạc nơi mỗi người.
Phan Cẩm Thượng tâm niệm: “Ở đây tôi nghiền ngẫm những gì đã và đang có trong văn hóa nghệ thuật hiện đại, trong đời sống kinh tế thị trường. Những đặc thù văn hóa dân tộc đang thu hẹp thay thế bằng một thứ văn hóa toàn cầu, nông thôn cổ vị phá vỡ thay thế bằng những đô thị mới, và khoảng cách giàu nghèo ngày một tăng lên. Làng quê cho tôi nhìn rõ hơn những chuyện đó và cả những triển lãm sắp đặt trình diễn mới mẻ, chưa thể quen thuộc với người Việt
Đối với nhà phê bình Phan Cẩm Thượng, có hai việc quan trọng luôn thao thức mỗi ngày là giảng dạy mỹ thuật và sống hết mình để hiểu sức sống mỹ thuật tiềm ẩn của nông thôn. Lâu nay mỹ thuật vô tình chỉ được tiếp thị với người dân đô thị, nên ít ai để ý sau lũy tre làng vẫn âm thầm nuôi dưỡng và khơi nguồn những xúc cảm mới, bộn bề hơn, nồng nàn hơn. Những suy ngẫm của Phan Cẩm Thượng trong những bình luận Người nông dân và sự tiêu dùng nghệ thuật, Thổ cẩm và bánh pizza hay Di sản còn gì, Lời phê bình dân dã thực sự có tác động gợi mở những thao thức phía độc giả.
Phan Cẩm Thượng tỉ mỉ và cẩn trọng khi đóng vai người dẫn đường mỹ thuật: “Mặc dầu viết liên tục, nhưng mỗi lần cầm bút, tôi thấy ngại vô cùng. Nhưng rồi trong lòng có tâm sự thôi thúc phải viết ra, khi viết lại đòi hỏi tra cứu, tìm tư liệu, đi thực tế. Viết xong rồi, như được giải tỏa, một vấn đề mới lại nảy sinh, thế là cái vòng lẩn quẩn lại bắt đầu!”. Khép cuốn Nghệ thuật ngày thường, gần 600 trang sách cho chúng ta hình dung một cách tương đối về vẻ đẹp Việt Nam trong bối cảnh hội nhập, và bất giác bật ra câu hỏi không phải dành riêng ai: Làm sao để nghệ thuật gắn kết sâu rộng với đời thường, để mỗi con người nhỏ bé nhất càng thêm yêu xứ sở hôm nay? q
VĂN NGỌC
