Rủ lên Đá Trắng ăn xoài,
Muốn ăn tương ngọt Thiên Thai thiếu gì.
Xin được nói ngay Đá Trắng ở đây là chùa Đá Trắng, còn có tên là chùa Từ Quang, hay Bạch Thạch Từ Quang Tự. Đây là một ngôi chùa cổ ở thôn Cần Lương, xã An Dân, huyện Tuy An, có giá trị lớn về mặt tôn giáo, văn hóa, lịch sử và đời sống xã hội. Chùa Đá Trắng còn là căn cứ của nhiều cuộc khởi nghĩa, là điểm tụ hội của văn thân yêu nước Phú Yên.
Chùa Đá Trắng nằm trên một triền đồi, nên muốn đến chùa, từ quốc lộ 1, du khách phải đi bộ lên hơn 100m mới đến tam quan, vào chùa. Con đường ngắn, dốc, được lót bằng những tảng đá màu nâu, hai bên tỏa hương đậu xanh, đậu đỏ thơm ngát, tiếng con cu đất gáy trên đọt xoài… cũng chính là con đường nối đạo với đời, luôn níu chân lữ khách. Hàng trăm năm qua, không biết bao nhiêu bước chân phật tử gần xa, tao nhân mặc khách đã đi qua con đường này, đến mức nhiều tảng đá đã lõm xuống qua thời gian. Tiếc rằng, đó chỉ là hình ảnh của những thập niên trước. Giờ con đường vẫn còn đó nhưng ngắn hơn, ít người qua lại, nhiều lá vàng rơi… Thay vào đó là một con đường bê tông ô tô đi được, đến gần tận cổng chùa!
Cùng với lụa Phường Lụa, xoài Đá Trắng là phẩm vật tiến cung của Phú Yên dưới thời Nguyễn. Khi phong trào Cần Vương ở Phú Yên diễn ra ở nhiều địa phương, một số quan lại đã từ quan lui về ở ẩn, hoặc xuất gia, trở thành các bậc chân tu. Chùa Từ Quang Đá Trắng chính là một trong những nơi các thủ lĩnh phong trào Cần Vương ở Phú Yên - Bình Định tụ về luyện binh, khởi nghiệp. Nhiều ngôi chùa ở Phú Yên được vua Thành Thái ban sắc tứ cũng chính là lý do này.
Lịch sử Phật giáo Phú Yên ghi chép, xoài Đá Trắng do đệ tử của Tổ Pháp Chuyên - Luật Truyền trồng, lấy giống xoài từ chùa Pháp Lâm, Quảng Nam. Nhiều nguồn tư liệu khác cho rằng xoài Đá Trắng đã được trồng trước khi Tổ Pháp Chuyên - Luật Truyền đến nơi này. Khi vua Gia Long kinh lý, ghé lại chùa Từ Quang thưởng ngoạn, thấy xoài ngon, liền truyền tiến cung. Cũng có nguồn tư liệu cho rằng khi quan Bố Chánh ghé lại chùa Từ Quang vào mùa xoài chín, ăn thấy ngon, liền ra lệnh hái vài sọt dâng lên vua. Rồi chuyện quan Tri huyện Tuy An bị đức vua quở phạt, nếu không tiến cung đủ 1.000-2.000 trái xoài, nếu không giao binh lính canh chừng, đuổi chim quạ không cho chúng ăn xoài…
Năm Bính Thân (1896), chùa Kim Quang - Huế mở trai đàn siêu độ, đức vua Thành Thái cung thỉnh chư tôn đức tăng Phú Yên chủ sự. Quý ngài chư tôn Phú Yên đi Huế, vì cảm tạ ân đức của đức bà Từ Minh Huệ Thái Hậu, tháp tùng với ngài Pháp Lâm, Pháp Hỷ, Pháp Tạng, Tổ Pháp Ngữ trước khi xuống thuyền tại cửa biển Tiên Châu, huyện Tuy An, đã nhờ người mang 2 giỏ xoài, đi ngựa từ chùa Từ Quang ra Huế dâng lên đức bà cùng một phong thư. Đức bà cảm nhận được hương vị thơm ngon của xoài Đá Trắng và tấm lòng của thiền sư Pháp Ngữ, bèn sai người hầu đem dâng cho vua Thành Thái. Từ đó, xoài Đá Trắng có tên là xoài Ngự. Vua Thành Thái cũng ban lệnh cho quan Tri phủ Phú Yên phải cung tiến xoài Đá Trắng vào dịp Tết Đoan Ngọ hàng năm, cũng là để làm vui lòng đức Từ Minh Huệ thái hậu…
Khi hái xoài Đá Trắng tiến cung, nhà chùa dùng chiếc rọ đan bằng nan tre, gắn vào một chiếc sào tre để khi hái không làm xoài nhập thổ. Hái xuống, họ bỏ xoài vào giỏ tre, cứ lót một lớp rạ là một lớp xoài, trên cùng được phủ một lớp rạ nữa. Cách làm trên giữ được màu vàng đặc trưng của xoài và không để xoài bị giập trong quá trình vận chuyển bằng ngựa thồ. Xoài tiến vua được lựa chọn rất cẩn thận, phải là những trái u nú, vàng ươm, không một dấu vết bầm đen do côn trùng châm chích hay va đập.
Sau năm 1975, xoài ở chùa Từ Quang được HTX Nông nghiệp Đông An Dân quản lý. HTX phân công người trực, bảo vệ. Bởi xoài Đá Trắng là một sản vật đặc biệt của vùng đất Tuy An, vị ngọt khác lạ với những giống xoài khác. Theo những người quản lý ở HTX này, xoài Đá Trắng có vị ngọt thanh, da mỏng và thơm ngon vì cây xoài trồng trên vùng triền dốc, có mạch nước hến đặc thù (nước hến là nước chảy ra từ các suối đá, có màu trắng đục như nước khi luộc con hến). Trước nguy cơ nhiều cây xoài ở chùa Đá Trắng đang già cỗi, có thể chết, những năm qua, Sở NN-PTNT Phú Yên tiến hành nhân giống giống xoài này nhưng kết quả chưa khả quan.
Xoài Đá Trắng giờ đây không còn phổ biến, nhưng hương vị của sản vật này dường như đã thấm trong từng câu ca, trong từng lời ăn tiếng nói người dân xứ Nẫu. Hàng năm, vào ngày 10 và 11 tháng Giêng, chùa Đá Trắng tổ chức lễ hội thu hút đông đảo bà con phật tử khắp nơi về dự với mong ước cầu cho một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mọi người, mọi nhà bình an hạnh phúc. Hai năm nay, dịch bệnh hoành hành, chùa không tổ chức lễ hội, nhưng cứ nghe tiếng chuông chùa vang lên, lòng người dân Phú Yên lại thổn thức, lại muốn rủ lên Đá Trắng ăn xoài…
LÊ NGUYÊN - TRẦN THANH HƯNG
