Hội Nhà văn Việt Nam vừa tổ chức lễ trao Giải thưởng Văn học năm 2021 cho tiểu thuyết Một ví dụ xoàng của tác giả Nguyễn Bình Phương, tập lý luận phê bình Văn bản văn học và sự bất ổn của nghĩa của tác giả Trương Đăng Dung, tiểu thuyết Châu Phi nghìn trùng của tác giả Isak Dinesen, bản dịch của Hà Thế Giang và truyện dài viết cho thiếu nhi Mùa tiểu học cuối cùng của tác giả Lê Văn Nghĩa. Trong đó, cố nhà văn Lê Văn Nghĩa là tác giả duy nhất ở phía Nam được trao giải thưởng năm nay.
Lê Văn Nghĩa vốn là cây bút sở trường trào phúng. Những năm cuối đời ông lại tập trung viết về thiếu nhi mà chất liệu chính là ký ức thời niên thiếu của ông ở Sài Gòn - Chợ Lớn trước năm 1975. Đây cũng là đề tài mà trước đây chưa mấy ai khai thác và cũng là khoảng trống văn học cần được quan tâm về đời sống văn hóa, giáo dục một thời ở miền Nam.
Mùa tiểu học cuối cùng
 |
| Bìa truyện dài Mùa tiểu học cuối cùng của nhà văn Lê Văn Nghĩa. Ảnh: CTV |
Sau ngày nhà văn Lê Văn Nghĩa vĩnh viễn ra đi (25/7/2021), tôi tìm đọc lại kỹ hơn những tác phẩm của anh, trong đó có Mùa tiểu học cuối cùng. Và không chỉ tôi mà các con nhỏ của tôi đều đọc một cách thích thú. Tìm được một giọng văn giàu chất Nam Bộ lại hài hước, dí dỏm, trào lộng viết cho thiếu nhi như nhà văn Lê Văn Nghĩa quả rất hiếm. Viết cho thiếu nhi mà nghiêm chỉnh quá, đạo mạo quá thì hỏng. Cái hay của Lê Văn Nghĩa là trên cơ sở chất liệu đời thực kết hợp với văn hư cấu, pha trò, ông đã dựng nên những câu chuyện sinh động, cả nghịch ngợm tươi vui lẫn ngậm ngùi xa xót về thế giới tuổi thơ của một thời mà có sức lan tỏa nhiều thời. Một cái hay khác là dù viết về/cho thiếu nhi nhưng truyện còn tái hiện được một phần đời sống sinh hoạt văn hóa, phong tục, tập quán của người Sài Gòn trước năm 1975, đặc biệt ở đây là vùng Chợ Lớn trong một xóm lao động nghèo, tập trung người tứ xứ, ngoài người Việt thì còn có người gốc Hoa, Ấn Độ cùng sinh sống.
Trong bài Lê Văn Nghĩa trong cõi nhớ Sài Gòn, nhà lý luận phê bình Huỳnh Như Phương viết: “Tôi thực sự yêu thích văn kể chuyện tự nhiên, hoạt náo của Lê Văn Nghĩa khi đọc bốn cuốn truyện anh viết về học đường miền Nam, bắt đầu với Mùa hè năm Petrus và gần đây là Mùa tiểu học cuối cùng. Gần 1.300 trang sách trang trải những kỷ niệm thiếu thời qua hình ảnh những thầy cô giáo đáng trọng, những học trò đáng yêu trong sân trường, lớp học và trên những ngả đường, góc phố Sài Gòn thời chiến. Tác phẩm của anh lôi cuốn không chỉ nhờ cốt truyện mà còn nhờ những chi tiết từ đời thực được tái tạo trong văn hư cấu”.
Truyện dài Mùa tiểu học cuối cùng của Lê Văn Nghĩa do NXB Kim Đồng ấn hành cuối năm 2020 và tái bản ngay sau đó, đã được trao Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2021. Nhà văn Đoàn Thạch Biền, Ủy viên Hội đồng Văn học thiếu nhi, một người cùng thế hệ và đọc kỹ hầu hết tác phẩm của nhà văn Lê Văn Nghĩa cho rằng, Mùa tiểu học cuối cùng là cuốn truyện hay có kết cấu chặt chẽ, dẫn chuyện độc đáo, hài hước và hiếm có viết về kỷ niệm tuổi thơ Sài Gòn trước năm 1975. Điều thú vị là qua truyện của nhà văn Lê Văn Nghĩa ở miền Nam và nhà văn Bình Ca ở miền Bắc thấy được thế giới tuổi thơ của hai miền có những chi tiết tương đồng về sự tinh nghịch hồn nhiên hay những trò chơi dân gian dù hoàn cảnh cách trở vì chiến tranh. Đôi lúc hư cấu có hơi quá một chút về cách kiếm tiền mưu sinh của những đứa trẻ xóm nghèo mê làm báo nhưng đây vẫn là truyện hấp dẫn cho cả bạn đọc thiếu nhi lẫn người lớn.
Nhà thơ Hữu Việt, Ủy viên Ban Chấp hành, Trưởng Ban Nhà văn trẻ Hội Nhà văn Việt Nam thì nhận xét: “Đọc Mùa tiểu học cuối cùng bỗng giật mình vì hóa ra bấy lâu nay chúng ta không biết gì về cuộc sống thường ngày của trẻ em miền Nam trước những năm 1975. Và ta chợt nhận ra, luôn có một thế giới kỳ diệu - thế giới của những đứa trẻ, luôn giống nhau và rất khác nhau, lung linh muôn sắc thái, khiến ta có thể khóc và bật cười bất cứ lúc nào với ăm ắp hoài niệm về những gì đã vĩnh viễn rời xa ta, những gì ta không thể tìm thấy trong thế giới người lớn. Nhà văn Lê Văn Nghĩa là bậc “phù thủy” của những câu chuyện hài hước cùng rất nhiều phương ngữ mang sắc thái biểu cảm mạnh mẽ của người phương Nam, nên đôi khi hơi khó theo dõi với độc giả miền Bắc. Giá như ông tiết chế một chút, hoặc có những chú giải ngắn thì tác phẩm sẽ được tiếp nhận một cách đầy đủ hơn. Tuy nhiên, ở một góc độ khác, thì đây lại là một đóng góp đáng kể của cuốn sách vào kho tàng ngôn ngữ Việt”.
Đúng vậy, những cuốn sách viết về Sài Gòn trước năm 1975 không ít, nhưng viết sâu sắc và thú vị về thế giới tuổi thơ trong giai đoạn đặc biệt đó như nhà văn Lê Văn Nghĩa thì rất hiếm, vì ông cũng là một trong những cây bút hiếm hoi sinh trưởng và cả đời gắn bó với thành phố phương Nam này.
Dấu ấn riêng biệt
Lê Văn Nghĩa sinh ngày 20/5/1953 tại tỉnh Chợ Lớn, nay thuộc TP Hồ Chí Minh, tham gia phong trào đấu tranh học sinh - sinh viên bị địch bắt bỏ tù, đày ra Côn Đảo. Đất nước thống nhất, từ năm 1975 đến năm 2015, ông thuộc thế hệ đầu tiên làm Báo Tuổi Trẻ, sau đó phụ trách tờ Tuổi Trẻ Cười. Ông có duyên với thể loại trào phúng, viết dưới các bút danh quen thuộc: Hai Cù Nèo, Đại Văn Mỗ, Điệp Viên Không Không Thấy, Thằng Hề… đặc biệt là Hai Cù Nèo ký dưới các bài viết “ăn khách” khi phê phán thói hư tật xấu và những vấn đề thời sự nóng bỏng được bạn đọc quan tâm.
Sau khi nghỉ công tác quản lý tờ Tuổi Trẻ Cười, Lê Văn Nghĩa chuyên chú hơn vào sáng tác văn chương cho tới khi lìa xa cõi trần vì bệnh nan y ngày 25/7/2021. Những tác phẩm mang tính hồi ức, tự truyện của ông về thời niên thiếu thập niên 1960 học dưới mái trường Bình Tây, tức trường Nguyễn Huệ ở quận 6 ngày nay và trường Petrus Ký, nay là Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong ở quận 5, TP Hồ Chí Minh đã lần lượt được xuất bản: Mùa hè năm Petrus, Chú chiếu bóng, nhà ảo thuật, tay đánh bài và tụi con nít xóm nhỏ, Tụi lớp nhứt trường Bình Tây, cây viết máy và con chó nhỏ (2018), Mùa tiểu học cuối cùng (2020).
Ngoài cuốn Mùa hè năm Petrus (NXB Trẻ -2012) viết về thời trung học phổ thông thì ba cuốn còn lại nhà văn Lê Văn Nghĩa đều viết về thời tiểu học ở trường Bình Tây. Theo lời hóm hỉnh của chính nhà văn, truyện dài Chú chiếu bóng, nhà ảo thuật, tay đánh bài và tụi con nít xóm nhỏ Sài Gòn năm ấy (NXB Trẻ - 2014) “dành cho thiếu nhi nhưng người lớn đọc cũng hổng sao, mà người già đọc càng khoái”. Trong lời giới thiệu cuốn sách, nhà văn Nguyễn Nhật Ánh viết rằng, ngoài việc khắc họa tính cách và số phận nhân vật, Lê Văn Nghĩa còn có tham vọng phục dựng khí hậu thời cuộc và những sinh hoạt văn hóa, phong tục.
Còn truyện dài Tụi lớp Nhứt, trường Bình Tây, cây viết máy và con chó nhỏ (NXB Trẻ - 2017) kể lại câu chuyện mất tích bí ẩn của chú chó nhỏ và cây bút máy, thể hiện sự vui buồn, đầy ắp tình yêu thương của những đứa trẻ ngộ nghĩnh, đáng yêu mang đậm dấu ấn học trò ở xóm nghèo. Trong đó còn phục dựng hình ảnh đủ sắc thái của Sài Gòn - Chợ Lớn xưa với trường học, bến xe, cửa hàng… và đời sống của người tứ xứ tụ về với ngôn ngữ, cử chỉ, nghề nghiệp khác nhau.
Có thể nói Lê Văn Nghĩa là một trong những “quái kiệt” của Sài Gòn - TP Hồ Chí Minh, từ làng báo đến làng văn ông đều để lại dấu ấn riêng biệt. Là người lưu giữ và tái hiện sinh động đời sống văn hóa Sài Gòn - Chợ Lớn trong nửa thế kỷ qua, đặc biệt là những ký ức tuổi thơ, nhà văn Lê Văn Nghĩa xứng đáng được ghi nhận là cây bút tiêu biểu viết cho thiếu nhi, bên cạnh mảng trào phúng đặc sắc.
Khi viết cho thiếu nhi thì cái chất trào lộng của Lê Văn Nghĩa cũng được phát huy làm cho cốt truyện lôi cuốn, quyến rũ hơn. Hãy nghe ông mở lời trong truyện Mùa tiểu học cuối cùng:
“Bạn ngồi xuống đây nghe tui kể chút nè, về mấy thằng bạn cà tưng lớp nhứt Hai trường tiểu học Bình Tây của tui. Cũng lâu lắm rồi á, hồi năm 1967 lận.
Chẳng hiểu sao lớp tui hồi đó toàn những đứa cà tưng thích làm mấy chuyện cà tửng. Ví dụ như thằng Chương tìm phép tàng hình như trong mấy tuồng Ấn Độ và thành công thật. Thằng Thu bỗng một ngày biến thành con Thu. Thằng Ty té cây chùm ruột và trở thành thiên tài toán học… Tất nhiên là có cả tui nữa, quân sư quạt mo kiêm thầy dạy võ và là một nhà báo đại tài.
Bạn nghe đã thấy cà tưng chưa? Mời đọc tiếp để biết tụi học trò tiểu học tụi tui ngày ấy đã quậy tưng bừng thế nào nhé. Không thua gì các bạn bây giờ đâu!”
Bằng thế mạnh trào phúng và lối viết đặc sệt Nam Bộ của nhà văn Lê Văn Nghĩa, qua 22 chương, truyện dài Mùa tiểu học cuối cùng là câu chuyện sinh động, dí dỏm, đầy ắp tiếng cười xen lẫn sự xót xa, tình thương yêu, nghĩa khí của những đứa trẻ “cà tưng thích làm mấy chuyện cà tửng” ở xóm lao động nghèo cùng học dưới một mái trường: “Ví dụ như thằng Chương tìm phép tàng hình như trong mấy tuồng Ấn Độ và thành công thật. Thằng Thu bỗng một ngày biến thành con Thu. Thằng Ty té cây chùm ruột và trở thành thiên tài toán học… Tất nhiên là có cả tui nữa, quân sư quạt mo kiêm thầy dạy võ và là một nhà báo đại tài”.
Và cũng theo lời nhà văn Lê Văn Nghĩa trong truyện, xin tỏ bày với bạn đọc xa gần: “Bạn nghe đã thấy cà tưng chưa? Mời đọc tiếp để biết tụi học trò tiểu học tụi tui ngày ấy đã quậy tưng bừng thế nào nhé. Không thua gì các bạn bây giờ đâu!”.
PHAN PHÚ YÊN
