Mưa lớn đã xuất hiện ở thượng nguồn sông Ba, con sông lớn nhất miền Trung. Nước sông Đà Rằng - tên gọi đoạn sông Ba chuẩn bị đổ ra biển qua TP Tuy Hòa, bắt đầu có 2 màu xanh, đục. Đây cũng là thời điểm đánh dấu mùa lịch sinh sôi nảy nở bên những cồn cát nửa chìm nửa nổi ven cửa Đà Diễn…

Lịch họ nhà lươn, có nơi gọi là lịch đồng, cá lịch, tên khoa học là Ophisternon Bengalense. Tuy nhiên, khác với lươn chỉ sống ở môi trường nước ngọt, lịch sống được cả nước ngọt, nước mặn, và nhất là nước lợ. Chính vì vậy, khu vực cửa sông, đầm vịnh ven biển nhiều tỉnh Nam Trung Bộ là môi trường sống lý tưởng của lịch.

Không khó để phân biệt giữa lươn và lịch. Con lươn cả thân hình đều dẹp, đuôi nhọn, mắt hơi đục, dài và nặng hơn lịch, ít nhớt hơn con lịch. Gần như ngược lại, con lịch thân tròn hơn, đuôi dẹp, mắt nhỏ, trong hơn, mũi nhô ra, lịch nhỏ hơn con lươn và cũng trơn nhớt hơn. Lịch có giá trị dinh dưỡng và độ thơm ngon không hề thua kém lươn.

Thức ăn chính của lịch là hến và ốc nhỏ sống dưới cát. Mỗi khi nước từ thượng nguồn đổ về, lũ hến và ốc tung tăng sẽ là mồi ngon cho lịch. Đây cũng là lúc đàn lịch sung sức nhất để sinh sôi nảy nở… Từ tháng 8-10 âm lịch hàng năm chính là mùa lịch. Trong 3 tháng này, lịch rất nhiều, thân tròn, thịt béo và xương mềm. Ba tôi thường đi bắt lịch khi con nước ròng. Đó là lúc lòng sông cạn, làm nhô lên các cồn cát nhỏ giữa dòng sông, “thủ phủ” của lịch!

Do lịch thường sống gần các mép nước hoặc các chớn lạch dưới nước, nên dụng cụ bắt lịch phải có 2 loại khác nhau. Nếu muốn bắt lịch ở các mép nước gần bờ thì dùng chiếc cào dãy, có hình dạng giống như chiếc liềm nhỏ gặt lúa, phần đuôi gắn vào cán làm bằng một đoạn tre nhỏ, dài khoảng 2m. Để bắt lịch ở các chớn lạch sâu dưới nước thì dùng chiếc cào gắp, giống như hình cổ cò, phần đuôi cũng được gắn vào cán tre nhưng to hơn và dài khoảng 3m.

Lịch có giá trị dinh dưỡng và độ thơm ngon không hề thua kém lươn.

Đi dọc theo mép nước của cồn cát, người bắt lịch dùng chiếc cào dãy, cào những đường dài từ mép nước lên, mỗi đường cách nhau khoảng 20cm. Khi cào, hai tay nắm chắc cán, cào sâu lưỡi cào vào trong cát nhanh, mạnh, dứt khoát để tạo ra sức bật hất tung con lịch nằm dưới cát lên trên cồn cạn. Những đứa trẻ như tôi chỉ việc theo sau ba, chờ cho con lịch tung lên là chụp lấy bỏ vào chiếc thau nhựa. Nếu chụp không kịp, con lịch lại chui xuống cát rất nhanh.

Nếu không bắt được lịch bằng cách cào dãy, ba tôi lại dùng chiếc cào gắp. Ông ngâm mình xuống dòng sông, mức nước tới bụng, gắp từng con lịch sống men chớn lạch. Khi rút cào lên, một tay vuốt nhanh đến khe lưỡi cào để giữ con lịch lại, đưa nhanh vào thau rồi gỡ ra. Có khi một nhát cào dính đến hai, ba con lịch. Mỗi lần ông bắt 1-2kg là về, chừng ấy đã đủ cho mấy bữa ăn, còn thì cho bà con hàng xóm, ít khi nào bán.

Làm lịch cũng khá cầu kỳ. Đầu tiên phải ngâm chúng trong tro bếp, rồi vo đều như vo gạo cho sạch nhớt. Kỹ hơn thì trộn ít muối hột vào một chiếc hộp có nắp đậy rồi xóc lịch. Vắt thêm một trái chanh rồi tiếp tục xóc, dội nước 50-70⁰C vào con lịch, rồi dùng tay tuốt sạch nhớt trên mình lịch, rửa lại với nước sạch vài lần là sẽ hết nhớt và mùi tanh.

Mổ lịch cũng cầu kỳ không kém. Đặt ngửa bụng con lịch lên trên thớt, dùng dao nhỏ sắc rạch từ phần đuôi lên đầu, bỏ đi đuôi và ruột con lịch, nếu người không thích ăn xương thì cũng có thể lóc bỏ đi. Tiếp đến dùng giấy thấm lau khô bụng lịch và cắt thành khúc vừa ăn.

Các món dân dã theo kiểu người dân xứ Nẫu là lịch um bắp chuối, nấu canh chua, xào sả ớt, xào măng, nấu cháo, chiên giòn lá lốt… Vài nơi làm món cơm lịch nướng trái dừa và là món cầu kỳ nhất, thời gian chế biến cũng lâu nhất nhưng là món ăn độc đáo và không kém phần hấp dẫn.

Đối với người dân xứ Nẫu, có lẽ lịch xào sả ớt là bình dân, phổ biến nhất và cũng là món hấp dẫn nhất. Không khí vào đông bắt đầu se lạnh, gạo đồng còn thơm mùi lúa mới, hương thơm của sả, vị cay của trái ớt hiểm từ cao nguyên Vân Hòa, con lịch béo tròn chấm với nước nắm ngon Long Thủy, Hòn Yến hay Sông Cầu, thì không còn gì bằng! 

THANH HƯNG - QUỐC TUẤN