Ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (30/4/1975) đã trở thành  chủ đề quen thuộc trong  thơ ca cách mạng Việt Nam. Nếu như Chế Lan Viên có  những câu thơ hào sảng “Tên đế quốc Mỹ lẫy lừng đã thành tên chiến bại/Độc lập này bền vững đến thiên thu” (Ngày vĩ đại), Tố Hữu rưng rưng “Đã qua nỗi đêm Nam ngày Bắc” và “Tôi lại mơ trên Thái Bình Dương/Tổ quốc tôi như một thiên đường/Của bao triệu anh hùng làm nên cuộc sống/Của tự do, hy vọng, tình thương” (Vui thế hôm nay) thì  Đinh Thị Thu Vân, một cô sinh viên quê  ở tỉnh Long An, đã sáng tác bài thơ “Nếu không có ngày ba mươi tháng tư”.

Bài thơ dài ba mươi ba câu, chỉ  là lời giãi bày tâm sự của một cô gái có người yêu là anh bộ đội giải phóng quân. Bài thơ mở đầu bằng lời thủ thỉ tràn đầy nữ tính:

Đừng trách nhé anh, hãy nghe em kể hết

Những nghĩ suy nông nổi của một thời

Những trống trải không cách gì xua đuổi

Nếu không có ngày ba mươi tháng tư

Lại tiếp mạch thơ nhỏ nhẻ, dịu dàng:

Nếu không có ngày ba mươi tháng tư

Em giờ vẫn như thuở nào, sợ tay mình lấm đất

Sẽ không biết tự khuyên mình những lời nghiêm khắc

Không một lần dám sống hy sinh

Và giữa dòng người cuộc sống gấp bon chen

Em đâu biết tin ai một điều gì tuyệt đối

Hai khổ thơ nối tiếp nhau bằng những dòng tự sự thuần túy riêng tư, nhưng lại mở ra một trường liên tưởng nhiều  ý nghĩa. Nó gợi  cho ta nhớ lại  cuộc sống kềm kẹp ở vùng đô thị miền Nam thời tạm chiếm. Trong đó, tác giả và những người trẻ tuổi đồng trang lứa cũng như nhiều người khác ẩn mình trong không khí ngột ngạt của khói lửa chiến tranh, của cuộc sống hưởng thụ xô bồ; thu mình trong vỏ ốc cá nhân, bàng quan với dòng đời, cái gì cũng nghi ngờ nhưng không dám phản biện, không dám  quyết liệt đi đến tận cùng chân lý. Và lẽ sống cao cả nhất của con người là phải biết hy sinh vì cộng đồng thì hầu như là một khái niệm rất mơ hồ và xa lạ. Trong bối cảnh lịch sử ấy, vì thế, tình yêu đôi lứa cũng  nửa vời, đầy hoang mang, e dè, lo lắng:

Em sẽ đến với tình yêu bằng nửa trái tim yếu đuối

Còn nửa tim kia, đành giữ lại để… nghi ngờ

Trong dòng chảy cuộc sống u u minh minh ấy, ngày giải phóng hoàn toàn miền Nam 30/4 đã ùa về long trời lở đất, như một dòng thác mạnh cuốn phăng bao bọt bèo, tù hãm, như một cơn gió mát tràn ngập lòng người và cả đất trời, xua tan bao tối tăm, eo sèo, phân ly, cách biệt của tình đời, tình người. Vì thế, không có gì là lạ khi tác giả chiêm nghiệm đầy  phấn khích:

Từ dạo ấy, tháng tư giải phóng

Để rồi anh ơi, cái vỏ ốc bỗng vỡ tan, dễ dàng như bong bóng

Những khát vọng tin yêu em đã gặp chính nơi mình

Cái ngày lịch sử lớn lao ấy thực sự là ngày hội của quần chúng khi bắt gặp ánh sáng rực rỡ của cách mạng, để những nghĩ suy đậm đặc cái tôi chỉ bo bo lo cho mình trước đấy mở lòng ra đón nhận chân trời chung rực sáng của cả dân tộc bước vào một vận hội mới. Vì thế, cũng không có gì là lạ khi tác giả xác tín niềm tri ân với ngày thiêng liêng không thể nào quên:

Em đổi những bé mọn của tâm hồn lấy lắm ngọt êm

Lòng vẫn nghĩ: tháng tư làm nhân chứng

Ôi nhân chứng bao dung, nhân chứng vô cùng người lớn

Làm thế nào em có thể đền ơn?

Đinh Thị Thu Vân, hiện là Phó Chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật kiêm Tổng biên tập Tạp chí Văn nghệ Long An, hoàn thành bài thơ này đúng vào ngày 30/4/1981. Như vậy, đã là 6 năm sau khi non sông thống nhất liền một dải, nhờ cuộc chiến tranh giải phóng hào hùng mà bi tráng hơn hai mươi năm của toàn dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng. Như vậy, tác giả đã có một độ lùi thời gian để cảm nhận vấn đề. Xin được mượn ý kiến sau đây của nhà thơ Văn Công Hùng (Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam) để kết thúc bài viết này: “Nhất định tình cảm của nhà thơ với ngày giải phóng quê hương đã chín rồi chứ không phải bộc phát. Hãy nhớ lại những ngày ấy. Đấy là những năm đất nước vô cùng gian khổ. Cơm độn bo bo và sắn, thậm chí phải nói ngược lại mới đúng: sắn, bo bo độn vài hạt cơm… Bài thơ đã lan truyền trong giới trẻ như một sự định  hướng niềm tin và được giới trẻ đón nhận  như chính tâm sự của mình. Thế mới biết, chức năng của thơ thật cao cả”.

BÔNG LAU