Khi môi trường học thuật khởi sắc, dân chủ, tự do thì chẳng những người làm công tác lý luận phê bình có điều kiện thể hiện năng lực mà nhà văn và bạn đọc cũng hưởng lợi. Không còn cứng nhắc một chiều, nhà phê bình cùng đồng hành sáng tạo, liên tài với nhà văn trên cơ sở văn bản học, đồng thời vẫy gọi, kết nối, gợi hứng cho bạn đọc cùng khám phá, hưởng thụ, nâng cao những giá trị văn chương. TS Mai Thị Liên Giang với tác phẩm mới “An trú miền đọc” (NXB Hội Nhà văn 2018) đã bước đi vững vàng theo hướng ấy.

TS Mai Thị Liên Giang

Có một thời trên các diễn đàn phê bình văn học nước ta và ngay cả đề tài hướng dẫn luận văn, luận án trong các trường đại học, viện nghiên cứu, đối tượng thường trực là các tác giả tác phẩm mang tính kinh điển như Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Tản Đà… rồi đến Thơ mới, văn học hiện thực phê phán, văn học kháng chiến. Các nhà lý luận phê bình lẫn giáo dục ngại đụng chạm đến những vấn đề văn học hiện đại, nhất là các tác giả tác phẩm xuất hiện sau ngày đất nước đổi mới năm 1986.

Vì vậy, phê bình văn học nước ta một thời gần như bị tụt hậu, đánh mất sứ mệnh đồng hành, động lực, dự cảm đối với đời sống sáng tác và làm cầu nối với người đọc. Đến những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, lý luận phê bình văn học mới có một sự chuyển biến mạnh mẽ về lượng lẫn chất. Ngoài việc du nhập các học thuyết, trường phái nghiên cứu tinh hoa của thế giới thì một đội ngũ phê bình trẻ đã xuất hiện, được đào tạo bài bản trong một môi trường giáo dục, nghiên cứu thuận lợi, tự do hơn. Họ phát huy vai trò cầu nối giữa tác phẩm và bạn đọc.

Điều thú vị là gần đây những người viết phê bình trẻ phái đẹp xuất hiện ngày càng nhiều hơn phái mày râu, chủ yếu họ vừa giảng dạy vừa nghiên cứu, mạnh dạn xuất bản các công trình. Hợp cùng với Cao Thị Hồng, Hoàng Thụy Anh, Lê Thị Thanh Tâm, Hỏa Diệu Thúy, Trần Huyền Sâm, Thái Phan Vàng Anh, Trần Lê Hoa Tranh, Nguyễn Thị Thu Trang, Hà Thanh Vân, Lê Hồ Quang, Nguyễn Thị Tịnh Thy, Hoàng Hường, La Mai Thi Gia, Nguyễn Thị Phương Thúy, Trần Thị Ánh Nguyệt…, Mai Thị Liên Giang là một trong những nữ phê bình trẻ đang đồng hành và tiếp thêm cảm hứng, động lực mạnh mẽ cho giới sáng tác, kết nối nhà văn với bạn đọc trên cơ sở văn bản.

Nhà phê bình trước hết phải là người đọc sách có kỹ năng và nghệ thuật. Tập tiểu luận - phê bình “An trú miền đọc” của Mai Thị Liên Giang đã chỉ ra điều ấy. Không phải là một bạn đọc bình thường mà Mai Thị Liên Giang là một người đọc chuyên nghiệp và lý tưởng, có phương pháp và mục đích, đồng hành và chiếu rọi văn bản của nhà văn để giải mã, khai mở, đối thoại, liên tưởng trong niềm cảm hứng tái sáng tạo.

Tác phẩm “An trú miền đọc” của Mai Thị Liên Giang

Từ trải nghiệm của mình, chị viết: “Nói đến việc đọc tác phẩm văn học hẳn nhiều người sẽ cho rằng: chuyện xưa như trái đất, ai mà chẳng đọc được khi đã biết chữ. Tuy nhiên vấn đề của người đọc là biết phát ra âm thanh từ các con chữ vẫn chưa phải là biết đọc. Trong quá trình tiếp nhận văn học, hay trong quá trình đọc sách, người đọc phải đối diện trực tiếp với những văn bản. Đây chính là một trong những đối tượng thường trực trong quá trình đối thoại với văn học. Thực tế, ở Việt Nam có những giai đoạn, người đọc đối diện với những quan điểm, tư tưởng của sách chứ không phải là văn bản sách” (Người đọc và những thách thức của văn học thị trường Việt Nam trong xu thế toàn cầu hóa, tr.263).

Cũng trong bài viết trên, Mai Thị Liên Giang còn trình bày rõ hơn về nghệ thuật đọc sách hiện nay trước thực trạng phát triển của văn học thị trường. Mỗi người đọc phải tự biết định hướng và tìm ra phương pháp phù hợp, có thể chọn cách đọc theo các quan điểm ấn tượng học, thi pháp học, ký hiệu học, xã hội học, văn hóa học, hiện tượng học, phân tâm học, mỹ học tiếp nhận, phê bình mới, hướng sinh thái, nữ quyền luận, hậu hiện đại…

Theo tác giả, “Khó có thể giải mã cái mới bằng phương pháp đọc lỗi thời. Một đòi hỏi cao với người đọc là phải có sáng tạo, tiếp thu phù hợp với các xu hướng phát triển của văn học. Cần tránh tình trạng thấy sách nào cũng đọc thì cũng không đủ thời gian. Đặc biệt trước trào lưu truyện ngôn tình, người đọc cần có thái độ nghiêm túc và kỹ năng trong việc đọc. Cần đọc trên tinh thần cùng sáng tạo. Trước một tác phẩm mới cần có tầm nhìn bao quát, thái độ khách quan, khoa học để đào thải những sách hời hợt, không có giá trị khoa học” (tr.278-279).

Trên cơ sở phương pháp đọc sách ấy, Mai Thị Liên Giang đã bám sát văn bản tác phẩm để khám phá, phát hiện, nghiên cứu, luận giải, khai phóng cái hay cái đẹp và nhiều điều thú vị mà đôi khi chính nhà văn sáng tác cũng không nghĩ tới. Bằng sự trân quý, chị đặt mình ở tâm thế người đọc đồng hành với hoạt động sáng tạo của tác giả, liên tài với tác giả, đồng thời kết nối khoảng trống giữa người đọc với nhà văn. Hơn nữa, với tư duy mạch lạc, văn phong khúc chiết và đầy cảm xúc, cách nhìn tinh tế và sâu sắc, những bài tiểu luận phê bình của Mai Thị Liên Giang có sức quyến rũ, lôi cuốn, vẫy gọi người đọc dõi theo từng con chữ của mình.

Đúng như ở lời tựa sách, PGS.TS Lý Hoài Thu đã nhận định: “Trong thế giới đầy biến động, việc tìm đến một miền an trú thảnh thơi có phương pháp riêng sẽ góp phần tích cực trong việc kéo dài niềm an lạc cho cuộc sống con người. Đối với tác giả, đọc như là một kiểu trải nghiệm sáng tạo nghệ thuật, một cách nối kết khoảng trống giữa người làm công tác phê bình lý luận và sáng tác văn học. Từ những đánh giá thành tựu và hạn chế của một số công trình lý luận một cách khoa học, nghiêm túc, khách quan; một số cảm nhận, ý kiến phê bình khá sắc sảo, thuyết phục từ các đặc điểm nhìn khác nhau, TS Mai Thị Liên Giang đã tiếp tục xác định được một khoảng lặng riêng biệt, thú vị ở sự đọc”.

PHAN HOÀNG