Hàng năm, vào những ngày đầu tháng 3 âm lịch lễ hội Am Chúa ở huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa được tổ chức với nhiều lễ nghi cổ truyền như dâng hương, tế lễ, hát văn, múa bóng… thu hút khách thập phương rất lớn. Am Chúa là di tích lịch sử văn hóa lâu đời với tục thờ thánh mẫu Thiên Y A Na ở xứ trầm hương.
Ở núi Đại An, xã Diên Điền, huyện Diên Khánh là nơi thờ thánh mẫu Thiên Y A Na giáng trần. Tương truyền Mẹ xứ sở đã khai sáng và truyền dạy cho người dân biết làm ruộng cấy cày, chăn nuôi, dệt vải… để tự cung tự cấp lương thực, thực phẩm. Tín ngưỡng thờ thánh mẫu Thiên Y A Na được bắt nguồn từ tục thờ bà Ponagar của người Chăm. Hay nói đúng hơn, những người Việt định cư ở xứ này đã Việt hóa tục thờ Mẹ xứ sở của người Chăm bằng truyền thuyết về Thiên Y A Na.
Đến nay, ở Khánh Hòa vẫn còn lưu truyền câu hát chầu văn “Am Chúa hiển nhân, Tháp Bà hiển thánh” như một lời khẳng định về sự nối tiếp giữa di tích Am Chúa với Tháp Bà Ponagar, một biểu hiện rõ nét về sự giao lưu văn hóa Việt - Chăm.
Hàng năm, lễ hội Am Chúa diễn ra trong 3 ngày từ mùng 1-3/3 âm lịch. Đây không chỉ là dịp để người dân Khánh Hòa mà còn có cả du khách thập phương về đây bày tỏ lòng biết ơn đức Thánh mẫu Thiên Y A Na và cầu mong cho sự an lành, muôn dân có cuộc sống sung túc.
Chị Nguyễn Thị Hồng Đào ở xã Diên Phú (huyện Diên Khánh) cho biết: “Lễ hội Am Chúa gồm 2 phần, phần lễ và phần hội. Phần lễ cầu cúng tôn nghiêm theo nghi thức cổ truyền như dâng hương, dâng lễ chủ yếu là hoa quả, trầu cau, rước lân, hát chầu văn, múa bóng. Sau đó tổ chức hội gồm các trò chơi dân gian, hô bài chòi, hát tuồng, dân ca kịch, biểu diễn của các đội lân trong và ngoài tỉnh”.
Hệ thống kiến trúc thờ tự tại Am Chúa có nhiều nét tương đồng với kiến trúc các đình làng Diên Khánh. Cấu trúc thờ tự có sự phối thờ, phối tế gần giống các công trình kiến trúc tín ngưỡng trong tỉnh và đây chính là một đặc điểm tín ngưỡng của người dân Diên Khánh. Các công trình kiến trúc tại Am Chúa gồm: Tam quan, mộ ông bà Tiều, bia ký, miếu sơn lâm, miếu ngũ hành, chánh điện.
Ông Lương Duy Hinh, Trưởng Ban quản lý di tích Am Chúa kể rằng: “Với tấm lòng thành kính của cư dân vùng châu thổ sông Cái - Nha Trang, Mẹ xứ sở là một phụ nữ đảm đang, nhân từ, đức hạnh, sống có lễ nghĩa… và hơn thế Thiên Y Thánh Mẫu đã hy sinh bản thân mình để chăm lo cho muôn dân có cuộc sống yên lành. Dân làng xây am, tạc tượng thờ bà trên núi Đại An và cứ đầu tháng 3 âm lịch, người dân ở địa phương và mọi miền đất nước tề tựu về đây để dâng hương, tế lễ đều là những sản vật nhà nông… nhằm tưởng nhớ đến công ơn của bà. Hiện Am Chúa vẫn còn giữ nhiều sắc phong của triều đình nhà Nguyễn, trong đó có sắc phong của vua Tự Đức, cho phép dân chúng thờ phụng Thiên Y A Na. Đặc biệt trước sân Am Chúa vẫn còn cây mã tiền cổ thụ trên 350 tuổi”.
Bà Nguyễn Thị Ngọc Hiệp, Phó Chủ tịch UBND xã Diên Điền cho biết: “Hàng năm cứ đến đầu tháng 3 âm lịch có khoảng 10.000 người trong tỉnh và các địa phương hành hương tại Am Chúa. Đây là dịp sinh hoạt văn hóa tâm linh, để người dân Khánh Hòa và khách thập phương cả nước biểu thị tấm lòng “uống nước nhớ nguồn”, nhớ đến thánh mẫu Thiên Y A Na đã dạy cho cư dân xứ trầm hương biết tự thân tự lực vươn lên để có ăn, có mặc, xây dựng xóm làng an cư lạc nghiệp. Không chỉ là di tích văn hóa lịch sử lâu đời, Am Chúa còn gắn liền với lịch sử đấu tranh của nhân dân xã Diên Điền chống giặc ngoại xâm. Với nhiều giá trị văn hóa lịch sử, năm 1999, Am Chúa được xếp hạng di tịch lịch sử cấp quốc gia. Cây mã tiền hơn 350 tuổi trước Am Chúa, năm 2016 được vinh danh Cây Di sản Việt Nam”.
Lễ hội Am Chúa được đánh giá là một trong những lễ hội bảo lưu được nhiều nghi thức mang đậm dấu ấn truyền thống của người Việt ở huyện Diên Khánh và nét đẹp văn hóa tục thờ thánh mẫu Thiên Y A Na đã đi vào tâm tưởng của người dân ở vùng đất này tự bao đời nay khó phai mờ.
TRẦN LÊ KHA
