Có rất nhiều tài liệu, sách, truyện viết về triều đại nhà Trần và các nhân vật lịch sử của triều Trần. Một triều đại cực thịnh trong lịch sử đất nước ta, đã để lại niềm tự hào lớn lao cho muôn đời con cháu sau này.

Có gần 30 nhân vật của đời nhà Trần được đặt tên đường phố, trường học hoặc các công trình công cộng..., có lẽ là nhiều nhất trong các triều đại trong lịch sử của đất nước. Điều đó nói lên rằng thực sự đã có một thời cực thịnh, một thời mà đất nước có rất nhiều người tài, rất nhiều người trung chính một lòng một dạ vì dân vì nước. Là con cháu sau gần nghìn năm, càng đọc, càng nghiền ngẫm về tổ tiên mình càng lớn lên niềm tự hào dân tộc.

Những ngày cuối năm bầu trời cao rộng, không gian dịu mát. Rũ hết những bận rộn, tâm hồn thanh thản, ngồi bên thềm dưới những cánh hoa đào mới nở, đọc lại một lần nữa bộ sách Bão táp triều Trần của Hoàng Quốc Hải càng thấy thú vị vì tính trung thực với lịch sử và càng thấm sự thâm thúy của người xưa. Tác giả đã nêu lên nhiều vấn đề hình như chưa bao giờ hết tính thời sự đối với Tổ quốc và với những người mang trọng trách với dân với nước.

Triều đại nhà Trần bắt đầu từ năm 1225, bằng sự kiện Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi để Trần Cảnh trở thành vị vua nhà Trần đầu tiên - vua Trần Thái Tôn, và kết thúc vào năm 1400 bởi vua Trần Thiếu Đế. 175 năm với 12 đời vua. Ở thời kỳ cường thịnh, các vua Trần đã có công lớn: Ba lần thắng quân Nguyên - Mông. Đế quốc Nguyên - Mông vào thời ấy trải dài từ bờ Hắc Hải cho tới Thái Bình Dương, là đế quốc hùng mạnh và hung hãn nhất trong lịch sử, đã đánh chiếm gần hết châu Á và quá nửa châu Âu. Vó ngựa Nguyên - Mông tràn đến đâu là thành trì sụp đổ đến đó, không có nước nào là địch thủ xứng tầm, ngay cả những nước lớn như Nga, Trung Hoa cũng bị khuất phục và chịu ách đô hộ. Nhưng khi kéo quân xuống Đại Việt thì cả ba lần đều bị quân dân nhà Trần đánh cho tơi bời manh giáp, đến nỗi quan quân nhà Nguyên tháo chạy về đến thành Yên Kinh (Bắc Kinh ngày nay) mà vẫn còn ngực đập chân run!

Nói về Trần Thủ Độ - người kiến thiết kế nên sự nghiệp nhà Trần, tác giả khai thác nhiều về thái độ của ông đối với kẻ sĩ và tinh thần cầu thị đối với người tài. Một người quyền uy trùm lên cả triều đình nhưng ông luôn biết giữ lễ với kẻ sĩ. Trần Thủ Độ đã nhiều lần lên núi mời thầy về kinh thành để dạy cho ông về phép trị quốc. Hoàng tiên sinh là một bậc trí giả đã đôi lần dâng sớ hạch tội bọn dối vua, hại dân và cả kế sách chấn hưng đất nước nhưng nhà vua không nghe, các đời vua cuối triều Lý hèn yếu, sa đọa ham chơi. Ông bỏ lên núi dựng lều đọc sách, trồng thuốc, vui thú cùng thiên nhiên, lánh xa xã hội đầy rẫy những thối nát bất công. Hoàng tiên sinh sống với triết lý “Tri túc tâm thường lạc - Vô cầu tự phẩm cao” có nghĩa là “Biết đủ thì tâm lúc nào cũng vui, không cầu cạnh thì tự có phẩm giá cao”. Để thuyết phục Hoàng tiên sinh, Trần thủ Độ đã tự nói về mình: “... Tự thấy bất tài kém đức mà ngồi trên thiên hạ có khác nào ngồi trên tổ kiến lửa... Mà nếu tiên sinh không chê kẻ này là hèn kém, bỉ lậu thì xin tiên sinh xuống núi giúp đời, trị nước, chỉ bảo cho lũ chúng tôi thấy đường sáng, bỏ đường tối”. Ông tự nhận ra rằng mình “Xuất thân từ nghề chài lưới, sông nước, quen ăn sóng nói gió thô cằn. Học hành ít. Vốn liếng chữ nghĩa không đủ để đọc được bài văn khấn. Nay lại nghiễm nhiên giữ chức quan đầu triều...”; ông chỉ giỏi cầm quân đánh dẹp, “còn mưu lược trị nước, sai khiến thiên hạ, thu phục kẻ sĩ, ông lại rất lơ mơ giống như một kẻ mù lòa nghênh ngang đi giữa chợ.” Trong lịch sử từ cổ chí kim, người nắm trong tay quyền sinh sát tối thượng, có thể hô mưa gọi gió mà biết nhìn ra cái dở, cái nhược của chính mình và dám bày tỏ thật lòng với người khác thì quả là xưa nay hiếm! Chẳng những vậy, có lúc ngồi đàm đạo, ông đã nhờ vị tiên sinh chỉ ra cái bất thiện của mình. Sau khi đắn đo và cảm nhận được vị quan đầu triều thật lòng muốn nghe, tiên sinh đã chỉ ra rằng quan ông có tới 7 điều bất thiện như là: “nhỡn quan hẹp; tri thức hẹp; thiếu lòng bao dung; không thực bụng tin người; nặng bè đảng, nhẹ hợp quần; chưa hết lòng thương dân, nhiều vùng đã quy phục nhưng triều đình vẫn để dân đói khổ, lưu tán....”. Nghĩ ra, nếu một người bình thường thôi mà nghe người khác chỉ ra những cái nhược chết người như bị chạm nọc vậy thì có lẽ cũng không thở nổi huống hồ đó lại là một người tạo dựng nên cơ nghiệp của một triều đại, một con người đầy quyền uy. Một thách thức dễ bị mất đầu như chơi! Quả vậy! Mặt quan ông đi từ tái sang sạm đen, mồ hôi vã ra như người bị trúng độc! Nhưng không hề sợ sệt và rất tỉnh táo, tiên sinh buông một câu nhẹ tênh: “Thưa quan ông, liệu tôi có quá lời chăng?”. Câu hỏi đã làm cho Trần Thủ Độ chợt tỉnh, sụp xuống thi lễ và cho rằng mình như vừa uống một liều tróc độc nên không tránh khỏi cơ thể mệt mỏi: “Tôi toát hết cả mồ hôi, lạnh buốt cả xương sống sau mỗi điều tiên sinh nói”. Quan ông thật thà thú nhận đây là lần đầu tiên nhờ có tiên sinh chỉ cho mới thấy rõ những điều bất thiện của mình “Tôi quyết đổi lỗi chứ không đổi dạ thờ tiên sinh”. Điều đáng suy ngẫm ở đây là người đời sau cần học ở người xưa về bản lĩnh tự thắng mình, nhiều người có thể thắng hàng trăm, hàng ngàn kẻ địch, nhưng rất hiếm người thắng được chính mình! Xem ra một con người xuất thân từ nghề chài lưới mà chẳng những đã xuất chúng trên con đường lập quốc lại còn thâm sâu về triết lý: “Người nêu được ưu điểm của mình là bạn mình, nhưng người chỉ ra được nhược điểm của mình mới chính là thầy mình”. Hoàng tiên sinh với tư cách một kẻ sĩ tiêu biểu cho tinh thần “phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất”, người không tham phú, cầu vinh, không run sợ trước uy quyền, ông đã đột thẳng vào tâm can của một vị quan đầu triều.

Về phía Trần Thủ Độ, tuy bị soi thấu những nhược điểm chí tử của mình nhưng ông đã chiến thắng được lòng kiêu hãnh để giữ lễ và thật sự cầu thị. Là người đánh đông dẹp bắc, trừ loạn, xây dựng nền móng vững mạnh cho triều Trần giai đoạn đầu và cũng là người có công lớn trong công cuộc đánh thắng quân Nguyên - Mông lần thứ nhất với câu nói nổi tiếng trong lịch sử. Đó là khi vó ngựa Nguyên - Mông rầm rập tràn xuống biên cương nước ta, nhiều người đã có tư tưởng đầu hàng, có kẻ run sợ chấm tay vào nước sông viết lên mạn thuyền hai chữ “Nhập Tống” để khuyên vua. Nhưng Trần Thủ Độ không hề e sợ bọn xâm lược phương Bắc, mặc dù dưới gầm trời thuở ấy chưa một thế lực nào có thể ngăn cản được đội quân bách chiến bách thắng của Thành Cát Tư Hãn. Trước mặt vua, ông đã khẳng khái tâu: “Đầu thần chưa rơi xuống đất xin bệ hạ đừng lo”. Đọc, suy ngẫm và nhận ra rằng Trần Thủ Độ không chỉ quên mình vì nhà Trần mà còn gắn sự nghiệp nhà Trần với sự nghiệp bảo vệ đất nước của dân tộc ta, đánh đuổi quân xâm lăng.

*

Một người khác không thuộc họ Trần, nhưng rất được nhà Trần kính trọng và là người đi vào sử vàng của dân tộc bởi trí tuệ và lòng trung trinh của ông, đó là thầy giáo Chu Văn An. Học trò của ông có nhiều, gồm cả vua, các hoàng tử và nhiều quan lại trong triều đình. Ở buổi nhà Trần thoái trào, ông đau buồn vì sự suy vi đạo đức từ vua Trần Dụ Tông cho đến nhiều quan lại đã đưa bá tánh đến lầm than. Ông dâng sớ đòi trảm 7 tên gian thần đại ác nhưng vua không nghe, ông bỏ về quê ở ẩn. Người đồng cảm với ông cũng là một danh nhân đời Trần: Trần Nguyên Đán. Ông đã mang rượu tìm đến lều cỏ, hai con người trung chính luận bàn nhiều ý kiến cao minh. Hai ông cho rằng việc hưng thịnh của các triều đại từ Đinh, Lê, Lý, Trần thì mỗi thời mỗi khác, không thời nào giống thời nào, “Nhưng đến sự suy vong thì giống nhau quá.... Nghĩa là bắt đầu từ chỗ không ưa lời nói thẳng, ghét người hiền, bỏ người tài, khinh dân, nghi ngờ kẻ sĩ, trọng dụng kẻ nịnh hót, bất tài, vô đạo.

Vừa qua, hàng triệu, hàng triệu người trong cả nước trải qua nhiều cung bậc cảm xúc, từ lo lắng, hồi hộp rồi vỡ òa niềm vui, niềm hạnh phúc khi đội bóng đá U23 Việt Nam kiên cường chiến đấu trên đấu trường châu Á, đương đầu với những đối thủ được đánh giá mạnh hơn chúng ta rất nhiều lần. Người dân khắp mọi miền đất nước đã tự giác và bằng nhiều cách hưởng ứng, cổ vũ tưng bừng, trào dâng niềm tự hào dân tộc từ hình ảnh của đội bóng đá chúng ta. Cờ đỏ sao vàng rợp trời đất nước và cũng đã phấp phới bay ở khắp nơi trên thế giới bởi du học sinh, người lao động và kiều bào ta ở nước ngoài.

Có thể nói, hiếm có một sự kiện nào của đất nước làm cho hàng triệu, hàng triệu trái tim người dân trong và ngoài nước hòa cùng một nhịp đập thổn thức và sôi động đến thế! Cho hay, từ ngàn xưa đến nay vẫn vậy, nhân dân công bằng, những gì tốt đẹp sẽ được nhân dân nhiệt liệt hưởng ứng và những gì nhân dân không hưởng ứng có thể là điều chưa tốt đẹp, xem đó như một thước đo để tư duy và làm tốt hơn chăng.

TRỌNG HOÀNG