Trước đây, trong những năm thời bao cấp, sau ngày hai ba tháng mười (âm lịch) thường trời hết mưa, thời tiết bắt đầu se lạnh. Nước trên những thửa ruộng gò (ruộng cao) chảy xuống những ruộng rộc (ruộng trũng thấp) và những loài cá đồng theo dòng nước rút để trú ngụ ở những vùng ruộng rộc, trong đó nhiều nhất là cá sặc.
Tuổi thơ tôi gắn liền với lũy tre, đồng ruộng và ngôi trường làng với những ngày được theo cha lội bì bõm dưới những đám ruộng rộc đẩy nhủi hay đặt lờ bắt cá, để mẹ đem ra chợ bán kiếm thêm “đồng ra, đồng vào” cho gia đình. Ngày xưa đối với tôi, món cá sặc kho với củ sắn nước (củ đậu) trong trã đất (dụng cụ được nung từ đất sét) do mẹ nấu ăn cùng với tô cơm độn khoai lang là không gì so sánh được.
Quê tôi có vùng ruộng tên là rộc Đăng (tên người chủ vùng ruộng) và một vùng ruộng có nước quanh năm gọi là Bầu Xe. Vùng ruộng rộc Đăng chỉ làm được một vụ lúa bắt đầu từ tháng tư âm lịch đến hết tháng sáu âm lịch. Còn Bầu Xe thì người ta chỉ trồng rau muống và những loại thực vật thân nước dại (bèo, lùng, cỏ...) cho nên đây là môi trường sống phù hợp với cá đồng; bởi lúc đó người dân ít dùng thuốc bảo vệ thực vật nên cá sặc nói riêng và các loại cá khác nói chung rất nhiều ở khu này.
Nhớ lại lời cha tôi giải thích: Cá sặc dễ bắt hơn các loại cá đồng khác vì thấy trên mặt nước nhất là những chỗ um tùm cỏ, lác có đám bọt trắng đục nổi lên, “y chóc” cá sặc đang sống dưới đó. Có lẽ đây là điều lạ nhất của loài cá sặc cho nên đánh bắt chúng dễ hơn.
Cá sặc do cha đi nhủi hay thả lờ đem về, mẹ lựa những con còn sống, bơi mạnh trong nước, thân không trầy xước đưa qua rộng (nhốt) một thau để đi bán ở chợ, phần còn lại mẹ để kho. Tôi thấy mẹ làm cá sặc rất nhanh và sạch để khi kho nấu, cả nhà ăn không có mùi tanh. Mẹ lấy ngón tay cái và ngón tay trỏ ngắt phần bụng cá, nặn lấy ruột. Sau đó cho cá vào rổ tre và bỏ thêm nhúm muối hột, lấy tay chà xát qua vài lần để tẩy lớp nhớt, sau đó rửa cá hai lần nước sạch, để ráo rồi ướp ít nước mắm nhỉ và ít đường cát. Mẹ cẩn thận xếp vào trã đất một lớp cá và một lớp củ sắn nước được cắt thành miếng dày bằng bao diêm quẹt, kèm thêm ít lá gừng, đặt trã cá lên bếp củi với ngọn lửa nhỏ liu riu, độ chừng hai mươi phút sau đã nghe mùi cá sặc kho bay thơm lừng cả gian bếp...
Nhớ thời làm ruộng tập thể theo mô hình lao động chấm công điểm sau quy ra lúa của hợp tác xã, mỗi sáng mẹ thường dậy sớm bắc nồi sắn và nấu một ít cơm độn thêm khoai lang khô, kho lại nồi cá sặc chiều qua ăn còn lại để cha dỡ cơm mang theo ra đồng... Trã cá sặc kho cùng với cà mèn cơm độn do mẹ chuẩn bị cho cha để sáng đi làm lấy công điểm vẫn còn in đậm trong trí nhớ tôi.
Thời gian thoắt trôi qua, mới ngày nào tôi còn là cậu bé ngây ngô theo cha ra đồng bắt cá sặc, giờ tuổi đã ngũ tuần có lẻ. Địa danh ruộng rộc Đăng hay Bầu Xe vẫn hiện hữu nhưng không còn cá sặc nữa vì vùng ruộng không còn nước trũng như xưa, người làm ruộng sử dụng quá nhiều phân, thuốc cho cây lúa... qua năm tháng con cá sặc quê tôi gần như mất hẳn.
Trã cá sặc kho với sắn nước, món ăn dung dị đồng quê của mẹ nấu ngày trước bây giờ chỉ còn trong ký ức. Nếu bây giờ tôi có nói lại cho con hay cháu biết được món cá sặc kho với củ sắn nước ngon như thế nào... chỉ còn là chuyện kể ngày xửa, ngày xưa...
HOÀNG HÀ THẾ
