Ngày chưa bị tàn phá hoặc khai thác đến cạn kiệt, rừng miền Trung có rất nhiều loại cây ăn trái: xay, đỏ, sặc, mít nài, gấm, sim, trâm, bồ lọp (bồ quân), chôm chôm rừng… Muốn ăn trái gì, đơn giản, cứ đợi đến mùa trái chín là lội rừng tìm hái. Có trái dưới thấp, hái dễ (như sim, đỏ…). Trái trên cây cao (như xay, trâm…) phải chịu khó leo trèo. Vậy nhưng, có một loại cây mà muốn lấy được trái ăn không dễ; bởi người ta phải xoay xở qua nhiều công đoạn, hết sức nhọc nhằn: cây đác!
Đác thuộc họ dừa, cau, thân cũng giống hệt cây dừa, mọc nhiều ở các vùng rừng núi miền Trung. Thân to như dừa, nhưng trái đác lại nhỏ chỉ tầm nắm tay trẻ em. Bên trong ruột trái có nhiều ngăn; mỗi ngăn chứa một “hạt cơm” nguyên khối màu trắng trong, kích thước tương tự hạt mít. Đó chính là hạt đác, phần được khai thác để làm thực phẩm.
Giống như cau, dừa, đác có thể ra buồng bất cứ mùa nào trong năm. Buồng đác không cấu tạo kiểu “phân chi” như cau, dừa mà từ đầu buồng buông ra từng chiếc tua dài, quanh tua bám chi chít trái. Từ một buồng đác to, người ta có thể kẹp ra hàng thúng - thậm chí hàng gánh - hạt đác!
Thường người ta đi kẹp đác vào mùa hè. Mùa hè khô ráo, tiện cho việc tìm kiếm, hạ buồng, đốt, kẹp, vận chuyển trong rừng sâu. Lội rừng tìm, chọn được buồng đác vừa ăn (không non không già. Đác già hạt cứng, đác non hạt sẽ mềm bấy, ăn không ngon), người ta dùng nài (dụng cụ trèo dừa) bám trèo lên cây, sau đó buộc dây, chặt cuống, dòng buồng đác xuống đất. Chặt cây rừng tươi đem dựng một cái giàn dưới gốc đác, người ta đặt gác buồng đác lên trên giàn rồi quơ củi khô đốt thật lực bên dưới. Đốt thui cho trái đác cháy kỳ hết lớp vỏ ngoài, bởi phần lông, nhựa trái đác lỡ dây vào da sẽ gây ngứa khủng khiếp. Còn nữa, lớp vỏ ngoài trái đác phải bị đốt cháy hóa mỏng, mềm để khi kẹp, hạt đác bên trong mới đủ sức xé vỏ chui ra. Thui xong tiến hành kẹp. Quá trình kẹp đác đòi hỏi phải có nước nên phải chuyển số đác vừa thui ra bờ suối. Bất đắc dĩ gặp nơi xa suối cũng buộc phải xoay xở cách nào để có thau nước to. Dùng thanh tre cứng chẻ đôi một phần (như cái cặp gắp đá), đưa trái đác vào giữa, kẹp mạnh để ép các hạt đác văng ra ngoài (vậy nên mới kêu đi kẹp đác). Thao tác kẹp này giúp nhanh chóng lấy được hạt đác ra khỏi vỏ mà không phải trực tiếp động tay vào phần vỏ vẫn còn khả năng gây ngứa (nếu đốt chưa kỹ). Hạt đác kẹp ra được thả, ngâm ngay vào nước để giữ độ mềm cùng màu trắng trong. Không có nước hạt sẽ bị khô cứng, biến màu mất đẹp, mất ngon.
Hạt đác đúng tiêu chuẩn có màu trắng đục, da trơn láng, ăn tươi nghe giòn sần sật, bùi béo. Là loại trái tự nhiên ít calo nhưng giàu các khoáng chất thiết yếu, hạt đác có tác dụng tốt cho những người thừa cân, cao huyết áp, mắc bệnh tim mạch, tiêu hóa và các chứng bệnh về xương khớp. Xưa, đác chủ yếu chỉ được dùng ăn tươi, dầm đường hay nấu chè. Nay thì thực đơn cho món đác phong phú hơn nhiều. Đác được đem chưng đường với gừng, rim cùng các loại siro hoặc ăn kèm sữa chua, nước trái cây, hoa quả dầm, sinh tố… Món hạt đác giờ không còn chỉ lẩn quẩn nơi quê hương miền Trung mà đã vươn xa đến các đô thị lớn tận hai đầu đất nước. Và nữa, với muôn hình vạn trạng kiểu chế biến. Ngày xưa, đác là món quà quê, bán rất rẻ. Giờ đác thành “quà phố”, lên đời, lên giá, tự nhiên chợ quê không còn thấy bóng hạt đác. Thôi cũng mừng cho cây đác, cho người đi kẹp đác. Người quê có “mất ăn” chút cũng không sao. Thiếu chi món để ăn thay. Sản vật quê nhà được tôn vinh, người làm ra sản vật có cơ khấm khá hơn xưa là chuyện đáng mừng…
Y NGUYÊN
