Ché được làm bằng gốm, là vật dụng phổ biến và quan trọng trong đời sống cư dân bản địa Tây Nguyên cũng như các dân tộc Êđê, Bana, Chăm H’roi ở miền núi Phú Yên.

Đàn ông Chăm H’roi bên ché rượu cần trong lễ bỏ mả - Ảnh: VŨ HIẾU

Ché dùng để đựng muối, gạo, măng chua, đồ trang sức, vải vóc… Nhưng phổ biến nhất là ché dùng để ủ rượu cần - loại rượu truyền thống của đồng bào Tây Nguyên. Rượu được làm từ gạo nếp, gạo tẻ hay sắn. Men rượu trước đây được làm từ bột gạo và những loại củ hay lá rừng, vỏ cây rừng, ngày nay người ta thường dùng men làm sẵn bán ở các chợ. Người làm rượu trộn đều hỗn hợp cơm với men và trấu, sau đó bỏ vào đầy ché để ủ rồi bít kín miệng ché lại. Rượu cần có thể ủ vài ba tuần, có thể mấy tháng sau, thậm chí vài năm sau mới đem ra uống được. Đặc điểm nổi bật của rượu cần là không cần chưng cất, uống bằng cách dùng chiếc ống dài nhỏ và cong (cần) để hút rượu từ ché vào miệng.

Ché được coi là một hiện vật của văn hóa truyền thống Tây Nguyên. Chưa rõ người ta bắt đầu biết đến ché từ lúc nào, nhưng bất kể dân tộc nào sống ở vùng này đều sử dụng ché. Vật dụng này hiện diện từ xa xưa tới nay, trong mỗi buôn làng và trong mỗi nhà.

Đồng bào dân tộc thiểu số đề cao tính cộng đồng và chịu sự chi phối của tín ngưỡng vạn vật hữu linh. Vì vậy, mỗi gia đình thường ủ sẵn có thể tới hàng chục ché rượu để chuẩn bị cho các lễ cúng và khoản đãi khách. Hàng năm theo phong tục có rất nhiều lễ cúng nhỏ diễn ra trong từng gia đình và trong buôn làng, theo định kỳ và không định kỳ. Rượu cần là lễ vật không thể thiếu để dâng hiến các thần linh. Cho nên, ché là vật dụng mà mỗi gia đình phải có và được sử dụng khá thường xuyên.

Có đến hàng trăm loại ché với nhiều hình dáng và tên gọi khác nhau như ché túc, tang, pô, pa… Và theo quan niệm của người dân nơi đây, ché có liên quan đến chất lượng rượu; đựng trong ché cổ, ché quý thì rượu ngon hơn. Những ché rượu này dùng để cúng thần linh trong các lễ lớn, quan trọng và sau đó chỉ những người lớn tuổi mới được uống, hoặc để tiếp khách quý. Với rượu dùng cho các lễ cúng nhỏ và để tiếp khách thường ngày, người ta không kén chọn ché và cũng chỉ cần những ché cỡ nhỏ.

Uống rượu cần là một tập quán đậm chất văn hóa Tây Nguyên. Rượu cần thường được uống vào  dịp sinh hoạt cộng đồng ở nhiều mức độ khác nhau. Bên ché rượu, mọi người thể hiện tập tục hiếu khách, trọng người già, tôn trọng phụ nữ… Người ta không chỉ thưởng thức rượu, mà còn giao lưu cởi mở với nhau, qua đó củng cố và phát triển các mối quan hệ xã hội trong buôn làng cũng như bên ngoài.

NGUYỄN VŨ HIẾU