Học giả An Chi đón mùa xuân 85 trong cuộc đời. Ông vừa trình làng cuốn Truyện Kiều bản cổ Duy Minh Thị 1872 do mình hiệu đính. Đặc biệt, vừa qua bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây gồm 4 tập của học giả An Chi (NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh) đã được trao Giải thưởng Sách quốc gia năm 2019 do Bộ TT-TT và Hội Xuất bản Việt Nam tổ chức. Dù đã 85 tuổi, song học giả An Chi vẫn yêu đời và đắm mình trong sách vở chữ nghĩa đông tây.

Điều tốt lành báo hiệu những bất ngờ về An Chi

Khởi đầu năm mới Canh Tý, học giả An Chi cùng người bạn đời rời TP Hồ Chí Minh về miền Tây thăm bạn bè. Vì lý do sức khỏe không được tốt của cả hai ông bà trong mấy năm qua nên đây là chuyến xê dịch xa hiếm hoi nhưng báo hiệu điều tốt lành cho những người yêu quý học giả An Chi. Ông vẫn tiếp tục đồng hành với chữ nghĩa và bạn đọc còn bất ngờ về những phát hiện mới, mà trước mắt là cuốn Truyện Kiều bản cổ Duy Minh Thị 1872 do An Chi tầm nguyên và hiệu đính công phu.

Tất nhiên, nói tới An Chi là mọi người nhớ tới bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây vốn khởi đầu bằng một chuyên mục trên tạp chí Kiến Thức Ngày Nay. Bộ sách nhiều tập và được tái bản nhiều lần bởi những nhà xuất bản khác nhau, đã được học giả An Chi bổ sung và NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh ấn hành thành 4 tập và năm 2019 vừa qua được trao Giải thưởng Sách quốc gia do Bộ TT-TT và Hội Xuất bản Việt Nam tổ chức. Điều này thêm một lần khẳng định giá trị tác phẩm và thành quả nghiên cứu của An Chi.

Học giả An Chi tên thật là Võ Thiện Hoa, còn có bút danh đầu tiên là Huệ Thiên, sinh trưởng ở Gia Định, nay là TP Hồ Chí Minh. Sau Hiệp định Geneve năm 1954, đất nước bị chia cắt hai miền. Bấy giờ An Chi là học sinh kháng chiến không thuộc diện được đi tập kết, nhưng ông đã quyết định vượt tuyến bay ra Hải Phòng trước khi chấm dứt thời hạn 300 ngày.

Vào thời kỳ đầu ở miền Bắc, An Chi tham gia lực lượng thanh niên xung phong xây dựng tuyến đường sắt Hà Nội - Lào và Nhà máy chè Phú Thọ, rồi học Trường Sư phạm trung cấp Trung ương, ra trường về dạy học cấp 2 ở Thái Bình. Từ năm 1966 đến năm 1975, ông còn trải qua nhiều công việc khác nhau như làm tạp vụ nhà văn, thợ nguội, thợ tiện, phụ trách thư viện Trường Học sinh miền Nam số 8 ở Tam Đảo.

Nhỏ con, ốm yếu, đơn độc, sống và làm việc trong hoàn cảnh vô cùng khó khăn nhưng chàng trai họ Võ không ngừng tự học, tích lũy kiến thức, trau dồi văn phong. Nhờ nghị lực vượt khó và niềm đam mê chữ nghĩa mà An Chi sau khi về hưu non đã chuyên tâm nghiên cứu ngôn ngữ và văn hóa, trở thành một học giả uy tín. Ngoài bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây, An Chi còn là tác giả công trình nghiên cứu văn hóa Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm và gần đây là bộ sách Rong chơi miền chữ nghĩa gồm 3 tập đồ sộ do NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh ấn hành năm 2016.

Trong lời giới thiệu bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây của An Chi, nhà ngữ học lừng danh Cao Xuân Hạo đã viết: “Quả có nhiều người hình dung An Chi là một cụ già đầu bạc trán hói, thông kim bác cổ, suốt ngày vùi đầu trong những đống sách cũ kỹ. Trong trí tưởng tượng của họ, An Chi gần như là một nhân vật huyền thoại, khó lòng có thật trong cuộc sống còn nhiều hàng dỏm, sách dỏm và trí thức dỏm này”.

Còn người bạn láng giềng là thi sĩ Bùi Giáng cũng dành những lời thơ đẹp cho học giả An Chi khi chơi chữ bút danh Huệ Thiên:

“Một trời trí huệ thênh thang

Đi về bắt gặp thằng lang thang Bùi

Bỗng dưng vô tận ngậm ngùi

Từ đâu vô lượng lấp vùi nỗi đau”

“Huệ Thiên chỉ là kết quả cách nói lái tên thật của tôi là Thiện Hoa, nhưng Bùi Giáng đã biến nó thành “một trời trí huệ” khiến tôi sợ quá nên phải giải thích rằng đó chỉ là “vẻ tươi tốt của hoa huệ” mà chữ Hán là 蕙芊”. Học giả An Chi giải thích khi đưa chúng tôi xem bút tích bài thơ của thi sĩ họ Bùi.

Bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây (Giải thưởng Sách quốc gia năm 2019) cùng những tác phẩm khác của An Chi. Ảnh: PHAN HOÀNG

Không bao giờ “buông vũ khí”

Trải qua từ Nam chí Bắc với bao gian khổ đắng cay hỉ nộ ái ố, An Chi vẫn tự tại vượt lên chính mình bằng tri thức tự học phi thường. Tâm sự với chúng tôi, học giả An Chi bảo rằng: “Tôi thường nói với gia đình và bạn bè rằng chuyện tôi giải đáp thắc mắc chỉ là chuyện mua vui cho bạn đọc trong chốc lát nhưng hễ còn sống và còn sức thì còn… mua vui để cho chính cuộc đời của mình cũng đỡ nhạt nhẽo”.

Mấy mươi năm dấn thân trong đời sống học thuật có thể nói An Chi đã thể hiện sự tự tin, bản lĩnh khi không ngại “va chạm” với nhiều “cây đa cây đề” đạo cao đức trọng trong việc phản biện nhằm đi tới tận cùng chân lý khoa học. Sau những lần “va chạm” khá căng thẳng với những người khác quan điểm, kinh nghiệm mà An Chi rút ra là không bao giờ “buông vũ khí” giữa chừng nhưng phải “chống” lại người đối thoại bằng cứ liệu vững chắc chứ không bao giờ được phủ nhận suông…

Bản lĩnh An Chi cùng kiến thức sâu rộng, luận chứng cụ thể, được trình bày khúc chiết, dễ hiểu qua từng chữ từng bài đã được đông đảo bạn đọc cùng giới nghiên cứu đồng tình. Ví dụ An Chi đã chỉ ra những chỗ sai trong Từ điển Truyện Kiều của GS Đào Duy Anh và cả những điểm mà GS Phan Ngọc sửa chữa “nâng cấp” không đúng về cuốn từ điển này. Hoặc trong hai cuốn Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam, Từ điển từ và ngữ Việt Nam đều của GS Nguyễn Lân, ông cũng chỉ ra chính xác những “chỗ sai khó ngờ”. An Chi còn chứng minh thuyết phục về sự nhầm lẫn của GS Hoàng Xuân Hãn trong việc dùng thuyết “tự nhiên” lý giải ngôn ngữ Truyện Kiều cũng như sự hời hợt, nông cạn về tri thức của một số cây bút khác mang trên mình đầy học hàm học vị.

Bên cạnh bộ sách Chuyện Đông chuyện Tây thì công trình nghiên cứu Những tiếng trống qua cửa các nhà sấm của An Chi cũng rất đáng chú ý. Dù không chuyên nghiên cứu khoa học lịch sử nhưng những vấn đề ông đặt ra và kiến giải khá sâu sắc như: Hùng Vương hay Lạc Vương?, Vấn đề “thành” của cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, Mạc Đăng Dung có dâng đất cho nhà Minh hay không?,… Đặc biệt, về vấn đề Mạc Đăng Dung, sau khi đưa ra những sử liệu để phản biện một cách minh bạch, An Chi đã đi đến kết luận: “Vậy thì không làm gì có chuyện Mạc Đăng Dung cắt đất của quốc gia Đại Việt để dâng cho nhà Minh; chỉ có việc sử thần của nhà Lê đã xuyên tạc sự thật lịch sử để hạ nhục nhà Mạc mà thôi”. Việc minh định chân xác về tiền nhân không chỉ trả lại đúng sự thật lịch sử mà còn thể hiện cái tâm cái tầm của học giả An Chi.

Và từ sự quan tâm đến Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng như thiếu sót của những nhà nghiên cứu đi trước, An Chi đã mang đến cho bạn đọc bản cổ Duy Minh Thị 1872 do ông trực tiếp hiệu đính như món quà quý đầu xuân cho những người yêu văn hóa nước nhà. Học giả An Chi cho biết bản cổ này của Truyện Kiều có những chỗ thuộc từ ngữ, cách nói của Nam kỳ mà hai nhà Kiều học hàng đầu là Nguyễn Tài Cẩn và Nguyễn Quảng Tuân do không nắm vững nên phạm sai lầm khi phiên âm.

PHAN HOÀNG