Phong trào chống xâu, thuế, đòi dân chủ của đồng bào dân tộc miền Tây, sau khi cụ Hội Chàm bị Pháp bắt, tuy lắng xuống nhưng lại có những cuộc đấu tranh mới, tiếp theo, vững chắc hơn, quyết liệt hơn, làm cho quần chúng thấy rõ bộ mặt thật của bọn thực dân và bè lũ tay sai của chúng.

Lực lượng vũ trang đầu tiên của tỉnh Phú Yên được thành lập tại căn cứ Thồ Lồ năm 1959 - Ảnh: T.LIỆU

Cuối năm 1938, tên đồn trưởng huyện Vân Canh (Bình Định) ra lệnh huy động, bắt dân làm đường số 6 (Vân Canh - Phước Lãnh - La Hai), đồng thời chủ trương bắt dân cống nạp những loại lâm sản có giá trị như: Mật ong, nhung, gạc nai, ngà voi, sừng tê giác, trầm kỳ... Đồng bào biết tin bàn cách chống lại bằng biện pháp bất hợp tác.

Tin quân đồn Vân Canh lên “chinh phục” Thồ Lồ, từ đó, Thồ Lồ nổi lên như một hình ảnh thần kỳ, danh tiếng dội vang khắp các vùng xung quanh. Các buôn làng đều noi theo Thồ Lồ, tìm mọi cách đấu tranh, đòi giảm sưu, giảm thuế, giảm đi làm xâu. Hơn tám mươi năm Pháp cai trị nước ta, bọn thực dân Pháp vẫn không tổ chức được chính quyền tay sai ở Thồ Lồ. Trên bản đồ chúng ghi vùng này là “vùng bất khả xâm phạm”. Trong một bài báo, tác giả người Pháp lại gọi là “vùng vẫn hiên ngang sống ngoài thế kỷ văn minh”. Mặc dù tốn biết bao công sức hết mưu này đến chước nọ, nhưng thực dân Pháp vẫn không tài nào khuất phục được tinh thần bất tử của một bộ tộc chỉ có trên dưới 1.000 người.

Tháng 9/1939, Chiến tranh thế giới lần thứ Hai bùng nổ. Chính phủ Pháp thi hành chính sách phát xít, giải tán Đảng Cộng sản và các tổ chức dân chủ ở Pháp và các thuộc địa. Ở Việt Nam chúng thẳng tay đàn áp Đảng Cộng sản và các tổ chức dân chủ, ban hành chính sách động viên thời chiến.

Bọn thực dân Pháp bắt hàng loạt đảng viên Đảng Cộng sản và những người của Mặt trận dân chủ, cấm lưu hành sách báo tiến bộ, cấm hội họp, giải tán các hội ái hữu. Chúng tăng sưu thuế, bắt dân nạp “đảm phụ quốc phòng”, “công trái”, trưng mua lâm thổ sản... với giá rẻ mạt, quần chúng vô cùng cơ cực. Bọn Pháp bắt hàng trăm, hàng ngàn thanh niên cả Kinh lẫn Thượng đưa sang Pháp làm bia đỡ đạn.

Tháng 11/1939, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương lần thứ 6 họp, chủ trương: “Giải phóng dân tộc khỏi ách đế quốc trở thành nhiệm vụ cấp bách nhất và là mục tiêu chiến lược trước mắt của cách mạng Việt Nam...”. Đảng chủ trương thành lập “Mặt trận thống nhất dân tộc phản đế” thay cho “Mặt trận dân chủ” không còn thích hợp nữa. Khẩu hiệu cách mạng ruộng đất lúc này tạm gác lại. Khẩu hiệu lập chính quyền Xô Viết công nông binh thay bằng khẩu hiệu lập chính quyền dân chủ cộng hòa. Khẩu hiệu đấu tranh chuyển từ khẩu hiệu đòi dân sinh, dân chủ sang đấu tranh trực tiếp đánh đổ chính quyền của đế quốc và tay sai. Chuyển hoạt động hợp pháp và nửa hợp pháp sang hoạt động bí mật và không hợp pháp, chuẩn bị điều kiện để tiến tới khởi nghĩa vũ trang.

Ngày 22/6/1940, chính phủ Pháp đầu hàng phát xít Đức, ngày 23/9/1940 thực dân Pháp đầu hàng phát xít Nhật.

Năm 1940 và 1941 ở Phú Yên, Pháp tiếp tục khủng bố, bắt gần hết cán bộ, đảng viên, tổ chức Đảng bị phá gần hết. Còn một số đảng viên cũ trong phong trào 1930-1931, 1936-1939, đảng viên Chi bộ Nhà máy Đường Đồng Bò và một số cơ sở quần chúng nằm chờ bắt liên lạc với cấp trên.

Ngày 8/2/1941, Bác Hồ về nước trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng.

Sau Hội nghị Trung ương lần thứ tám, Bác Hồ gửi thư kêu gọi đồng bào cả nước rất thống thiết, có đoạn viết “Dân ta một cổ đôi tròng, đã làm trâu ngựa cho Tây, lại làm nô lệ cho Nhật... hiện thời muốn đánh Nhật, ta chỉ cần một điều: toàn dân đoàn kết”. Chương trình Việt Minh phổ biến từ Bắc đến Nam. Bản chương trình trên đây cốt thực hiện 2 điều mà toàn thể đồng bào đang mơ ước:

1- Làm cho nước Việt Nam hoàn toàn độc lập

2- Làm cho dân Việt Nam được sung sướng tự do

Trong thời gian này, tổ chức Đảng ở Phú Yên chưa được khôi phục, địa phương chưa liên lạc được với cấp trên nhưng phong trào Việt Minh và ảnh hưởng vùng giải phóng Việt Bắc phát triển âm vang mạnh cả nước. Nhiều đảng viên cộng sản và quần chúng cách mạng ở các nhà tù Buôn Ma Thuột, Côn Đảo, Trà Khê, Quy Nhơn,... ra tù về Phú Yên tuyên truyền chương trình, điều lệ Việt Minh từ cuối năm 1944. Nhiều đảng viên cũ và cơ sở cách mạng ở các huyện tiếp thu và tuyên truyền vận động tổ chức Việt Minh. Phong trào Việt Minh sôi nổi trong cả tỉnh. Tháng 6/1945, các đồng chí từ nhà lao Buôn Ma Thuột về thành lập Tỉnh ủy lâm thời và tổ chức Đại hội Việt Minh tỉnh bàn việc chuẩn bị tổng khởi nghĩa.

Tháng 8/1945, cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ Hai bước vào giai đoạn kết thúc, ngày 15/8/1945, Nhật đầu hàng đồng minh không điều kiện. Phong trào nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước và ở Phú Yên rất sôi nổi từ đồng bằng cho đến miền núi.

Ngày 23/8/1945, Tỉnh ủy lâm thời và Ủy ban Việt Minh tỉnh nhận được lệnh khởi nghĩa, cả Phú Yên đồng loạt nổi dậy giành chính quyền. Đêm 23/8 ở Sông Cầu, đêm 24/8 ở Đồng Xuân, ngày 25/8 ở Tuy An, ngày 26/8 ở Sơn Hòa, ngày 25/8 ở Tuy Hòa.

Chỉ trong mấy ngày mà tỉnh Phú Yên cùng cả nước đã giành được chính quyền về tay nhân dân. Đúng như nhận xét của đồng chí Trường Chinh: “Ở Phú Yên, Tỉnh ủy lâm thời đã làm tròn sứ mệnh lịch sử của mình”. Ở miền Tây, khi nghe lệnh tổng khởi nghĩa, chẳng ai nhắc ai, từ già đến trẻ, nam đến nữ, tổ chức kéo xuống thị trấn La Hai, Phước Lãnh, Củng Sơn và mấy xã Kinh gần đồng bào dân tộc để mít tinh, biểu tình.

Cách mạng chưa kịp đưa cán bộ lên ngay, cán bộ địa phương cũng chưa có, chỉ nghe thấy uy thế của cách mạng mà bộ máy phản động của địa phương tự nhiên rơi rụng, tan rã. Cách mạng chưa kịp cử cán bộ lên, chính quyền đoàn thể chưa có người phụ trách, dân làng tạm thời chọn một số già làng có uy tín đảm nhận công việc chờ tỉnh, huyện bổ sung cán bộ sau. Dân làng họ tự quản lý lấy cuộc sống và các mặt trật tự an ninh trong buôn làng. Tuy vậy, sau một thời gian cuộc sống và sinh hoạt rất có trật tự và nề nếp. Trên, dưới một lòng, mối quan hệ giữa chủ làng với quần chúng lao động không còn tình trạng ngăn cách. Hồi đó chính quyền đã về tay nhân dân nhưng từ xã đến buôn, làng chưa có một lá cờ, một tấm ảnh Bác Hồ mà đồng bào Thượng từng mong ước. Đến đầu năm 1946, tỉnh mới gởi lên mỗi xã vài ba lá cờ, vài ba tấm ảnh. Khi cờ với ảnh về tới buôn làng, buôn làng đốt lửa, nổi chiêng, trống đón cờ, đón Bác. Nhiều người vui mừng phát biểu: “Đang nắng hạn mong gặp mưa, nay có Bác Hồ, có cách mạng đuổi Tây, đuổi Nhật đem lại độc lập tự do cho đất nước; lo miếng cơm manh áo cho mọi người, Kinh Thượng đoàn kết gần gũi thương yêu lẫn nhau, có sung sướng hạnh phúc nào hơn nữa? Vậy là trúng cái bụng lũ làng mong ước lâu nay, lũ làng tuyệt đối tin cách mạng, tin Đảng, tin Bác Hồ. Lũ làng hứa với Bác với cách mạng là theo cách mạng đến cùng”.

Những cảm xúc và ý nghĩ chân thật của bà con dân tộc ít người thốt ra từ đáy lòng, thể hiện rõ ý Đảng lòng dân.

Từ ngày cách mạng về với dân đến nay Đảng, Bác Hồ đã vạch ra đường lối, chính sách cụ thể đúng đắn đối với các dân tộc thiểu số, tạo điều kiện cho các dân tộc thiểu số hồi sinh và phát triển để từng bước tiến kịp đồng bào đa số.

Chính sách dân tộc của Đảng ta là chính sách đại đoàn kết dân tộc, tập hợp mọi lực lượng quyết đánh bại mọi kẻ thù xâm lược, giành độc lập tự do thống nhất tổ quốc, cải thiện đời sống nhân dân, cùng nhau tiến lên xây dựng Chủ nghĩa xã hội. Các dân tộc đều trong đại gia đình cách mạng Việt Nam, đều bình đẳng như nhau. Đảng coi nhân dân lao động các dân tộc là một bộ phận quan trọng của lực lượng cách mạng. Hào khí dân tộc bắt nguồn từ đó mà trỗi dậy một cách mạnh mẽ. Đồng bào các dân tộc ít người cùng với người Kinh bước vào cuộc chiến đấu mới.

VĂN CÔNG