Huyện Sơn Hòa có 2 cao nguyên là Vân Hòa và Trà Kê. Trên vùng đất này thời Pháp thuộc có 2 đồn lính khố xanh: đồn Vân Hòa và đồn Trà Kê. Mỗi đồn có một tên quan người Pháp chỉ huy. Từ năm 1940 trở đi giải thể đồn Vân Hòa, còn đồn Trà Kê tồn tại đến năm 1945. Tại Trà Kê, xã Sơn Hội, huyện Sơn Hòa thực dân Pháp còn lập ra nhà tù để bắt bớ, giam cầm các chiến sĩ cách mạng của ta.
Dấu vết nhà tù Trà Kê – Ảnh: LÊ KHA
Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, ở Trà Kê nhiều anh em tù chính trị như Trương Kiểm, Lê Cấp, Nguyễn Văn Sưu, Hoàng Phúc lợi dụng thời cơ vượt khỏi nhà tù xuống đồng bằng bắt liên lạc với các đồng chí đảng viên cũ và cán bộ lãnh đạo các nhóm Việt Minh trong tỉnh Phú Yên đẩy mạnh hoạt động, tích cực vận động tuyên truyền tập hợp đông đảo quần chúng vào các Hội Cứu Quốc. Đồng chí Đặng Sĩ Đối quê ở Nghệ An cũng bị thực dân Pháp giam cầm tại nhà tù Trà Kê. Sau khi vượt khỏi nhà tù, đồng chí Đặng Sĩ Đối ở lại xã Sơn Hội (Sơn Hòa) xây dựng cơ sở cách mạng, thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên tại Sơn Hội gồm có 3 đồng chí: Đặng Sĩ Đối, Nguyễn Bình và Võ Châu. Sau đó các đồng chí tiếp tục phát triển các cơ sở cách mạng ở Củng Sơn, Thạnh Hội và bắt liên lạc với Mặt trận Việt Minh tỉnh Phú Yên. Theo Báo Nhân Dân cuối tuần ngày 26/4/2009, chuyên mục Đất nước - Con người đã cho biết đồng chí Hồ Tùng Mậu quê ở Nghệ An là Tổng thanh tra Nhà nước của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa cũng đã bị thực dân Pháp bắt giam cầm tại nhà tù Trà Kê. Trong hai ngày 23 và 24/8/1945, Mặt trận Việt Minh lâm thời huyện Sơn Hòa huy động đồng bào Kinh, đồng bào dân tộc thiểu số chung quanh xã Sơn Hội tổ chức võ trang nổi dậy phá đồn và nhà tù Trà Kê.
Thực dân Pháp lập nhà tù Trà Kê trên một gò đất gần 1 ha, phía đông là nhà thờ Thiên chúa giáo, phía bắc có một làng nhỏ của đồng bào dân tộc thiểu số Chăm Hroi, phía nam và phía tây núi đồi bao bọc. Bên ngoài nhà tù có vài ngôi mộ đất, nhân dân ở đây cho biết đó là những nấm mồ của các chiến sĩ cách mạng ở tù tại đây bị thực dân Pháp tra tấn dã man đến chết rồi đem ra chôn lây lất ở đây. Hơn 60 năm qua, nhưng dấu vết nhà tù Trà Kê vẫn còn như các giao thông hào, công sự…
Thực dân Pháp lập nhà tù Trà Kê giam cầm các chiến sĩ Cộng sản, mục đích là “tách cá khỏi nước” để ngăn chặn lực lượng cách mạng hoạt động, cố đè bẹp phong trào cách mạng và lực lượng kháng chiến ở vùng núi Phú Yên nói chung và Sơn Hòa nói riêng. Nhưng chính nơi đây là nơi rèn luyện ý chí kiên cường của các chiến sĩ cách mạng để đấu tranh chống lại ách thống trị của thực dân Pháp. Các đồng chí tù chính trị giam cầm tại Trà Kê tôi luyện thêm bản lĩnh, đã làm tròn nhiệm vụ do Đảng giao phó.
LA KHÊ
