Cơ quan Huyện ủy Tuy Hòa dời ra khỏi núi, đóng tại thôn Phú Thuận xã Hòa Mỹ, bộ đội và dân quân du kích xây dựng làng chiến đấu, suốt ngày bám trụ ở đồng bằng các xã Hòa Tâm, Hòa Bình, Hòa Phong, Hòa Đồng, Hòa Mỹ. Các xã miền tây tổ chức các chợ giao lưu buôn bán đông đúc, như cửa khẩu Bến Đá, Suối Phẩn, Quảng Phú, Phú Sen Cẩm Thạch; đồng bào vùng căn cứ và đồng bằng đi lại tự do. Bộ đội các tỉnh Tây Nguyên thường xuyên đến các chợ cửa khẩu để mua lương thực, thực phẩm về vùng căn cứ. Các đội văn công, đội chiếu phim của phân khu, của tỉnh thường xuyên luân phiên chiếu phim và biểu diễn văn nghệ ở các xã giải phóng.
* * *
Ngày 1/5/1965, một tốp máy bay ba chiếc A37 đến ném bom trường trung học cơ sở huyện Tuy Hòa tại vùng Chân Bầu thuộc thôn Mỹ Xuân, xã Hòa Thịnh làm bảy học sinh chết tại chỗ và một giáo viên cùng bảy học sinh khác bị thương, trong lúc các em học sinh nghỉ giải lao sắp hết giờ học. Số học sinh bị thương, bị chết là người các xã Hòa Thịnh, Hòa Mỹ, Hòa Đồng, Hòa Tân. Được tin trường trung học cơ sở bị ném bom, học sinh chết và bị thương, đồng chí Chín Cao đã trực tiếp cùng với các đồng chí trong Ban Thường vụ Huyện ủy đến tại trường, giải quyết hậu quả, lãnh đạo, ổn định tư tưởng cho học sinh, gia đình nạn nhân. Đồng chí Chín Cao chỉ đạo tổ chức đấu tranh, ngăn chặn bàn tay đẫm máu của kẻ thù đối với học sinh và nhân dân vùng giải phóng. Nhanh chóng tổ chức mít tinh, tố cáo hành động tội ác của bọn ngụy; tổ chức truy điệu các em học sinh, phát động lòng căm thù; huy động tấm lòng của đồng bào, đưa các em bị chết, bị thương đến quận, tỉnh đường để tố cáo tội ác của kẻ thù.
Đòi bồi thường nhân mạng, đòi phải cứu chữa các em bị thương… là những nội dung cụ thể được đồng chí Chín Cao trực tiếp chỉ đạo. Theo kế hoạch, đúng 5 giờ sáng ngày 2/5/1965, học sinh bị bom chết ở xã nào, nhân dân ở xã đó khiêng đến quận, tỉnh tố cáo và đòi bồi thường nhân mạng. Mỗi xã huy động một tiểu đoàn, đội quân tóc dài gồm từ 200 đến 300 người xuống đường. Các đoàn đi bằng nhiều đường, nhiều hướng. Gia đình thân nhân học sinh đi trước, kéo theo sau là học sinh các trường, gia đình binh sĩ, đến đội quân tóc dài có tổ chức, chỉ huy từng tiểu đội, trung đội, đại đội, tiểu đoàn, các tổ chức chuyên môn: Liên lạc trinh sát, cứu thương, bảo vệ… Mỗi xã có Ban lãnh đạo xã hợp pháp, trực tiếp đi cùng quần chúng. Các xã Hòa Phong, Hòa Đồng không khiêng học sinh mà lội qua sông Đà Rằng sang Hòa Thắng, đi theo đường số 7, xuống cầu Ông Chừ nhập vào tỉnh đường để phản đối và đưa kiến nghị.
Đoàn này đi khoảng 100 người rất có tổ chức và chủ yếu là chất lượng. Các xã Hòa Thịnh, Hòa Mỹ, có khiêng theo học sinh chết, bị thương đi theo đường số 5, xuống Phú Lâm, nhập vào quận Hiếu Xương để phản đối và đòi bồi thường nhân mạng, do Cao Thị Thu Sinh, Nguyễn Thị Luận, Lê Thị Thiện, Nguyễn Thị Minh Ánh, Trương Thị Minh Thư xã Hòa Thịnh; Trương Thị Hòa, Bùi Thị Liễu xã Hòa Mỹ; Nguyễn Thị Thạnh xã Hòa Phong; Phùng Thị Trâm xã Hòa Đồng lãnh đạo. Các xã Hòa Tân, Hòa Vinh, Hòa Xuân có khiêng học sinh đi theo đường Hòa Tân xuống Hòa Vinh, qua quốc lộ 1A, qua Phú Lâm, để phản đối và đòi bồi thường. Các xã Hòa Hiệp, huy động gia đình binh sĩ và học sinh, đi sớm để đột nhập vào quận đưa đơn tố cáo việc kẻ thù ném bom vào trường học, học sinh đang học, làm chết và bị thương nhiều học sinh vô tội do Nguyễn Thị Hoa, Đỗ Thị Thục, Mai Thị Ràng, Đặng Thị Bế, Nguyễn Thị Tưởng lãnh đạo.
Ban lãnh đạo của Huyện ủy đặt ở hai điểm: Một địa điểm tại Cảnh Phước, Hòa Tân để chỉ huy cánh phía đông, do đồng chí Nguyễn Thành Ngưng, Nguyễn Công Chạm phụ trách. Một địa điểm tại Phú Thứ do đồng chí Dương Dụ, Phạm Xuân Luôn phụ trách chỉ huy cánh phía tây. Một lãnh đạo Huyện ủy viên hợp pháp đi theo đoàn quân sang sông để chỉ đạo trực tiếp vào tỉnh đường. Đúng 9 giờ sáng, tất cả các cánh quân đều nhập vào thị trấn, thị xã Tuy Hòa; địch bất ngờ huy động lực lượng đối phó, nhưng các cánh quân bộ phận đi đầu đã lọt vào quận đường, tỉnh đường. Kẻ địch liền huy động lực lượng bảo an, cảnh sát, dân vệ tổ chức ngăn chặn ngay từ cầu máng xã Hòa Thành, không cho đoàn quân Hòa Mỹ, Hòa Đồng dọc từ đường số 5 đi xuống quận Phú Lâm. Nhưng số học sinh chết, bị thương được gia đình binh lính khiêng vào dinh quận từ sớm.
Cánh quân từ chợ Đông Mỹ, Hòa Vinh cũng bị chặn lại phía nam quận Phú Lâm nhưng học sinh đã khiêng được vào quận. Thực tế người chết, người bị thương do thân nhân, gia đình binh lính tố cáo và đưa yêu sách đòi bồi thường… chúng không thể nào chối cãi và đàn áp khủng bố. Tên quận trưởng phải nhận đơn để mị dân.
NGUYỄN DUY LUÂN
(Nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên trong kháng chiến chống Mỹ)
