Ngày 20/12/2012, Giải thưởng Văn học nghệ thuật TP Hồ Chí Minh 5 năm (2006-2011) lần đầu tiên của thành phố này được chính thức công bố. Với tiểu thuyết Mùa hè giá buốt, nhà văn Văn Lê đã được trao giải A duy nhất ngành Văn học. Đây là vinh dự đáng tự hào đối với “chàng” rể tài năng của Phú Yên.

Nhà văn Văn Lê - Ảnh: PHAN HOÀNG

Mới đây, trong dịp mừng Đại lễ 1.000 năm Thăng Long - Hà Nội, khi bộ phim Long Thành cầm giả ca do Văn Lê biên kịch đã đoạt nhiều giải thưởng lớn, tên tuổi ông đã được vinh danh. Ông thổ lộ với tôi rằng: “Tôi vốn rất say mê lịch sử. Tôi cũng từng làm thơ về lịch sử, nhân vật lịch sử. Đối với kịch bản này, tôi sử dụng lịch sử hình dung thời thế lúc ấy hỗn độn thế nào; và cuộc đời con người bấp bênh, mà đặc biệt là giới nghệ sĩ có khuynh hướng sống ra sao. Nghệ sĩ là người có tài nhưng thường yếu đuối và quá nhạy cảm. Cô ca kỹ bậc nhất Long Thành - nàng Cầm và đệ nhất thi hào Tố Như là hình ảnh những nghệ sĩ tiêu biểu nhất cho thời kỳ phức tạp đó, đã chịu chung đắng cay, tủi nhục với đồng bào mình. Giữa loạn lạc hai con người tài năng ấy tình cờ gặp nhau, yêu thương nhau, xa nhau, rồi lại gặp nhau như sự lập trình của số phận. Cuộc đời họ như khúc ca buồn luẩn quẩn với thân phận con người”. Còn bây giờ là Mùa hè giá buốt, tiểu thuyết tâm huyết của Văn Lê viết về lịch sử đương đại - sự kiện Mậu Thân năm 1968 trong kháng chiến chống Mỹ.

 

Giống như nhiều người cầm bút khác, Văn Lê khởi đầu làm thơ và sớm gặt hái thành công. Mới ở tuổi 26, ông đã đoạt giải A cuộc thi thơ của báo Văn Nghệ năm 1974-1975, bắt đầu khẳng định tên tuổi trên thi đàn. Sau đó, ông được trao giải B cuộc thi thơ của tạp chí Văn Nghệ Quân Đội năm 1982, Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1994 về đề tài chiến tranh và lực lượng vũ trang cho tập thơ Phải lòng... Nhắc lại điều này để thấy thơ đã chi phối cả sự nghiệp cầm bút của ông, ẩn hiện trên từng trang viết của ông, dù sau này ông thiên về văn xuôi, tác giả của hơn 30 đầu sách, đặc biệt trong đó có bộ ba tiểu thuyết gây tiếng vang viết về cuộc Tổng tấn công và nổi dậy Mậu Thân - 1968, với những cái tên cũng đậm chất thơ: Nếu anh còn được sống, Cao hơn bầu trời và Mùa hè giá buốt.

 

Riêng tiểu thuyết Mùa hè giá buốt của Văn Lê xuất bản năm 2008, đoạt giải B (không có giải A) - giải thưởng 5 năm một lần của Bộ Quốc phòng, và bây giờ trở thành tác phẩm văn học duy nhất được trao giải A Giải thưởng Văn học nghệ thuật TP Hồ Chí Minh (2006-2011), giải thưởng 5 năm một lần đầu tiên của thành phố. Vinh dự ấy thật xứng đáng với Mùa hè giá buốt, một tiểu thuyết đẹp và buồn, quyến rũ và đau đớn, thăng hoa như một tứ thơ. Tình yêu nghề, tài năng và sự lao động sáng tạo nghệ thuật bền bỉ của Văn Lê đã được ghi nhận trân trọng.

 

Tên thật là Lê Chí Thụy, nhà văn Văn Lê cầm tinh con trâu, sinh năm 1949 tại Ninh Bình. Trong hoàn cảnh đất nước bị chiến tranh, ông phải sớm rời ghế nhà trường để nhập ngũ, vào chiến đấu ở Nam Bộ. Nhờ có năng khiếu văn học, ông được điều chuyển sang công tác chính trị, văn hóa trong quân đội, mà theo ông: “Chính cái tài vặt ấy đã giúp tôi may mắn sống sót giữa mưa bom bão đạn”. Văn Lê từng là phóng viên báo Văn Nghệ Quân Giải Phóng, Văn Nghệ Giải Phóng, Văn Nghệ. Năm 1977, khi chiến tranh biên giới Tây Nam nổ ra, ông đã tái ngũ, vừa cầm súng vừa cầm bút ở mặt trận 479 cho tới năm 1982 mới ra quân về làm việc tại hãng phim Giải Phóng ở TP Hồ Chí Minh.

 

Với nỗ lực tự học không ngừng, Văn Lê đã tích luỹ được vốn tri thức văn hóa khá rộng, đó là nền tảng quan trọng giúp con người đa năng trong ông có hành trình sáng tạo bền bỉ và đạt nhiều thành công trong thơ, văn xuôi lẫn điện ảnh. Về đề tài Mậu Thân - 1968, Văn Lê không chỉ có thơ và bộ ba tiểu thuyết Nếu anh còn được sống, Cao hơn bầu trời và Mùa hè giá buốt, mà ngay khi bước vào làm bộ phim tài liệu đầu tiên cách đây hàng chục năm, ông đã dựng ngay Sài Gòn xuân 68 đầy ấn tượng, phản ánh sự đau thương mất mát của chiến sĩ, đồng bào thành phố trong sự kiện khốc liệt này. Bộ phim Sài Gòn xuân 68 đã gây xúc động mạnh, được trao giải thưởng Galaxy của Nhật Bản và cũng là bộ phim tài liệu ưng ý nhất của Văn Lê từ trước tới nay.

 

Nhà thơ Hữu Thỉnh tiếp đại diện đoàn nhà văn trẻ TP Hồ Chí Minh tham dự hội nghị toàn quốc do nhà thơ Phan Hoàng dẫn đầu, dịch giả trẻ Tịnh Thủy đứng cạnh bên phải Hữu Thỉnh. - Ảnh: CTV

Giải thích với tôi về việc ông liên tiếp viết nên bộ ba tiểu thuyết về sự kiện Mậu Thân - 1968, nhà văn Văn Lê cho hay: “Tôi muốn tiệm cận, lý giải vì sao, bằng cách gì mà trong hoàn cảnh ác liệt, cùng cực như thế, người Việt chúng ta đã gượng dậy được và chiến thắng. Trước đây, có lúc người ta cho rằng đó là nhờ lòng căm thù, nhưng tôi lại nghĩ khác, chúng ta chiến thắng bằng chính tình yêu, vì suy cho cùng những người lính cách mạng bằng sức mạnh tình yêu đã chiến thắng kẻ thù”. Và sức mạnh tình yêu ấy cũng từng được Văn Lê trăn trở trong tập thơ Phải lòng:

"Bạn bè, đồng chí của tôi

Thương nhau dâng hiến trọn đời thanh xuân

Sống thì lấy thân che thân

Lấy tình bọc lấy cái nhân con người

Cũng vì tình nghĩa cả thôi

Mà ràng mà buộc mọi đời với nhau".

Là một người trực tiếp tham gia Chiến dịch Mậu Thân - 1968, lại từng có cơ hội tiếp xúc với nhiều tư liệu lịch sử thuộc dạng “tuyệt mật” và gần gũi với những nhân vật quan trọng, nhà văn Văn Lê tâm sự rằng chiến dịch này đã ám ảnh hầu hết những người trong cuộc còn sống sót, đồng thời cũng là nỗi bức xúc của nhiều cán bộ lãnh đạo cao cấp về sự thành bại của nó. “Tôi viết về Mậu Thân - 1968 để mọi người chiêm nghiệm, suy ngẫm về thành bại đó. Các chiến sĩ xuống đường đánh vào thành phố với tâm trạng vô cùng hưng phấn, giống như trận đánh cuối cùng...”.

Về sự kiện Mậu Thân - 1968, có nhiều nhà văn cách mạng lẫn đối phương đã viết. Phía cách mạng như Sài Gòn dưới những tầng khói của Nguyễn Quang Sáng, Dũng sĩ Mậu Thân của Thanh Giang, Tiếng gọi ngày “N” của Hồi Phạm… Tuy nhiên, do yêu cầu của hoàn cảnh lịch sử, giống như hầu hết tác phẩm ra đời ngay trong chiến tranh, các tác phẩm trên đều chủ yếu viết về thắng lợi nhằm cổ vũ tinh thần chiến đấu, mà quên nỗi đau thực tại nhức nhói và khốc liệt, nghĩa là chưa phản ánh đúng mực mặt trái của chiến tranh. Chỉ khi nước nhà đã thống nhất, có độ lùi về thời gian, thì nhà văn mới có đủ tư liệu, cách nhìn khách quan để viết về chiến tranh một cách trung thực hơn. Đó cũng là điều kiện lý tưởng cho bộ ba tiểu thuyết của Văn Lê về Mậu Thân - 1968, đặc biệt là Mùa hè giá buốt vừa hiện thực vừa huyền ảo ra đời và được đánh giá cao.

Nhìn về quá khứ bi thương của dân tộc mà mình tham dự, dù đã trải lòng bằng hàng ngàn trang viết nhưng nhà văn Văn Lê chưa hết nỗi niềm: “Tôi vẫn cảm thấy vô cùng khó lý giải, rằng vì sao, vì lẽ gì, bằng tình yêu như thế nào mà người lính vẫn lên đường dù biết họ sẽ hy sinh? Phải chăng chỉ có dân tộc này mới có sức chịu đựng đến mức lạnh lùng như thế, để tồn tại, để chiến thắng?”. Khi mà trong lòng Văn Lê vẫn còn nỗi nghi vấn đầy “bất an” ấy, có nghĩa người đọc còn hy vọng ở nhà văn những tác phẩm mới viết về chiến tranh, hay hơn, xác thực hơn, thần thái hơn.

Có một điều thú vị nữa là gia đình của Văn Lê hiện có tới ba nhà văn. Những năm sau ngày đất nước thống nhất, một cô giáo viết văn quê Phú Yên đã nổi lên với những truyện ngắn đăng trên báo chí TP Hồ Chí Minh, được nhà văn Trần Bạch Đằng khen ngợi. Đó là nhà văn Lệ Thu. Nhờ đó mối tình Văn Lê - Lệ Thu đã đơm hoa kết trái. Nhưng cũng từ ấy, trước hào quang của đấng lang quân Văn Lê, chị Lệ Thu đã âm thầm rút khỏi văn đàn và chỉ… sáng tác trong im lặng. Dù như thế nào thì tình yêu đối với người đẹp miền biển Sông Cầu luôn là một phần niềm cảm hứng cho Văn Lê:

“Anh sùng tín người đàn bà Lạc Việt

có cặp mắt đen như thể reo cười.

Họ đỏng đảnh như biển khơi,

quyết liệt như biển khơi và cũng yêu như biển khơi quyết liệt!

Yêu đến mất hồn mà không thèm biết.

Yêu đến mê man trong suốt cả kiếp người!

Họ xông ra biển khơi

Dĩ nhiên không chỉ là kiếm sống!

Họ muốn thử sức mình trước trời cao, biển rộng.

Muốn đạp sóng đại dương, chém cá Tràng Kình”.

Gần đây, con gái của họ là Tịnh Thủy lại nổi lên như một dịch giả trẻ có tài, nhất là qua tiểu thuyết Chạng vạng, được kết nạp vào Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh và tham dự hội nghị Những người viết văn trẻ toàn quốc lần thứ 8 ở Tuyên Quang năm 2010. Một gia đình có không khí văn chương như thế mà không viết hay mới là điều lạ!

PHAN HOÀNG