Ở tuổi 92, cụ Nguyễn Cải ở thôn Xuân Phu (xã An Ninh Tây, Tuy An) là người đã một thời cống hiến cho sự nghiệp ca hát dân ca truyền thống còn hiếm hoi ở Phú Yên. Cụ có 76 năm ca hát và truyền dạy cho nhiều thế hệ.
Cụ Cải biểu diễn một điệu dân ca - Ảnh: T.DIỆU
Vì tuổi cao sức yếu nên trong những câu chuyện kể, cụ Cải không còn mạch lạc, lưu loát như thời trai trẻ, nhưng cụ vẫn nhớ rõ ngày quyết định đi theo thầy Tư Đàn (một người lái buôn từ Bình Định vào Phú Yên làm ăn) để “học đạo”. Thuở ấy, thầy Tư Đàn thường tổ chức các buổi biểu diễn hát bội, hát bài chòi tại địa phương nên năm 16 tuổi, chàng thiếu niên Nguyễn Cải đã rời quê theo chân người thầy đi hát khắp nơi.
Thầy hát, trò gõ nhịp, phải đến 19 năm sau, ông Cải mới rành về mọi lẽ hát. Cụ nói: “Muốn hát hay phải biết cách lấy hơi, theo nhịp. Điệu phải đi đôi với bộ (hát đi đôi với múa). Muốn rành về mọi lẽ hát, tôi đã phải đi “rèn” ở nhiều gánh hát khác nhau. Thế nên, giờ đây có nhiều người hát không theo bài bản do không rành lẽ hát”.
Trong những năm đất nước còn chiến tranh, các gánh hát tham gia làm nhiệm vụ chính trị. Trên nền âm nhạc truyền thống, các gánh hát biểu diễn những tiết mục ca ngợi chiến công của quân dân ta trên các trận tuyến, động viên mọi người thi đua ái quốc. Ngày ấy, sân khấu dành cho hát bội, bài chòi gần như chiếm lĩnh thị trường âm nhạc. Đó là thời kỳ âm nhạc truyền thống đặc biệt nở rộ, cụ Cải bùi ngùi nhớ lại.
Hiện nay, nhiều gia đình ở An Ninh Tây vẫn giữ lệ đăng chúc (múa đèn). Cụ hát: “cát cát đạo kỳ phấn khích, nỗi đăng chúc huy hoàng, đáo án tiền hành sự…”. Cụ kể rành rọt về nghi thức trang nghiêm trong lễ đăng chúc đám ma rằng, ông Lục Soạn sẽ làm nhiệm vụ hành nghi (thi hành nghi lễ). Sau đó lần lượt “nhất vị thanh long đao”, “nhị vị thanh long đao”, cuối cùng là “tứ vị thanh long đao” lần lượt múa siêu trang trọng. Làm nghi lễ đăng chúc cho đám ma là công việc thường xuyên tạo nguồn thu nhập cho cụ hiện nay. Vì thế, khi được hỏi về nghệ thuật truyền thống, cụ đã kể rành rọt về lễ đăng chúc ngay. Ngoài ra, cụ còn nhận làm bộ bài chơi bài chòi từ các địa phương đặt hàng. Mới đây nhất, cụ đã làm một bộ cho Sở VH-TT-DL Phú Yên.
Chốc chốc, cụ ông lại nhớ ra một điều gì. Cụ Cải chợt cất lên tiếng hát rồi khua chân, múa tay làm bộ. Giọng hát của cụ đầy nội lực, độ rung cảm sâu khiến người nghe xúc động. Cụ lại nói: “Hát bội có nhiều thể loại nào là nam ai, hát khách, hát pháp, hát xuân. Hát bài chòi cũng thế, nào là xàng xê, xuân nữ, cổ bản… chủ yếu hát về tình yêu lứa đôi, tình cảm vợ chồng, tình yêu quê hương đất nước”.
Cách đây hơn chục năm, cụ Cải đã soạn ra giấy những hiểu biết của mình qua gần 70 năm ca hát các loại hình nghệ thuật truyền thống. Đây là nguồn tư liệu quý giá được Sở VH-TT-DL Phú Yên ghi nhận.
Hiện nay, hai thôn Xuân Phu và Tiên Châu của xã An Ninh Tây đang tìm cách khôi phục lại loại hình nghệ thuật hò bá trạo sử dụng trong nghi lễ cầu ngư. Việc làm có ý nghĩa này có công rất lớn của cụ Cải và những người cao tuổi ở địa phương. Ông Nguyễn Đức Bảo, cán bộ văn hóa - xã hội xã An Ninh Tây cho biết: Cuộc đời đi hát khắp chốn, tiếng tăm vang ra nhiều vùng miền, đến nay cụ Cải đã có nhiều lớp học trò, có không ít người thành danh ở các đoàn nghệ thuật, chẳng hạn như đoàn Tây Đô mà tiền thân là Đoàn nghệ thuật xã An Ninh Tây. Cụ Cải là niềm tự hào của người dân địa phương trong việc giữ gìn và truyền bá nghệ thuật truyền thống, góp phần giữ gìn và quảng bá bản sắc văn hóa địa phương”.
DIỆU ANH
