1. Nội trú trường X xúm xít lớn nhỏ gần mười thành viên. Số ấy thầy P lớn tuổi nhất, nghe nói giáo cựu chuyển về.
Học sư phạm Toán, đi dạy hai mươi năm chẳng hiểu sao thầy P vẫn chưa có nhà. Vậy nên về trường, thầy được ở nội trú, là nhà của một thầy giáo khác, thuộc lớp đàn anh. Nghe kể lúc hết hạn miền núi xin được về xuôi, vị tiền bối nọ mừng đến nỗi không chút đắn đo tặng nhà cho trường làm nội trú. Căn nhà gỗ trống hoác ba gian, ọp ẹp và cũ kỹ, đứng chơ vơ trên lưng đồi. Vậy nhưng rất nhiều giáo viên xa nhà hậu bối đã từng coi đó là nhà. Giờ tới lượt thầy…
Trường X nằm ở miền núi, rành rành khu kinh tế mới nhưng không hiểu sao không có tiêu chuẩn vùng sâu. Trước khi về trường, thầy công tác xa hơn, “thâm sơn” hơn chỗ này. Ngôi trường bán trú dành cho học sinh dân tộc thiểu số, nằm sát mép biên giới của huyện và của tỉnh. Tại trường đó, thầy giữ chân hiệu phó. Hiệu phó một trường có phụ cấp thu hút, cái ghế không ít người thèm muốn bởi thu nhập, quyền uy đều không tệ. Ngồi chưa nóng chỗ, đùng cái có quyết định thuyên chuyển về trường X. Chưa hết, thầy đang cán bộ quản lý bỗng thành… lính trơn chẳng rõ nguyên nhân! Ông-giáo-cựu-lính-trơn về trình diện nhiệm sở mới, không phải một mình một ngựa mà dắt theo hai đứa con. Hai đứa bé dễ thương, bộ dạng có phần ngơ ngác khi mang túi xách rồng rắn níu áo theo cha. Nhóm đồng nghiệp trẻ lúc rảnh lại tám. Anh bảo thầy chết vợ mới vừa mãn tang. Chị nói con thầy học lớp em chủ nhiệm mới viết tập làm văn vầy nè: Mẹ em sống dưới phố, lâu lâu mới ghé về thăm hai anh em, mỗi lần về đều có quà… Cả nhóm té ngửa, ra thầy còn vợ nhưng vợ thầy về phố, không chung sống với cha con thầy. Hay do lương giáo chức ba cọc ba đồng. Ô, dạy trên núi cao, hưởng lương thu hút phải gấp đôi lương anh em mình dưới này! Vậy sao nghèo vẫn hoàn nghèo? Tranh luận đang cao trào thì một cô giáo mới về trường nói: Em nghĩ không phải đâu. Là do thầy hay có thói quen lấy tiền túi giúp học trò khó khăn không tính thiệt hơn! Giúp hào phóng lắm. Tiền nhà giáo có hạn, học trò vùng cao thiếu thốn quá nhiều, giúp nhiêu cho đủ?
Lời cô giáo trẻ khiến cả nhóm trật ờ, nín lặng. Người này nhìn người kia, cố giấu vẻ ngượng ngùng…
2. Hai đứa con thầy P - bé Tiến lớp 6, anh Cầu lớp 8. “Cầu Tiến” thiệt, học hành siêng năng, còn có năng khiếu. Anh Cầu tham gia hoạt động ngoại khóa, văn nghệ văn gừng nổi trội. Bé Tiến cũng không kém cạnh, môn nào cũng giỏi. Con có cha như nhà có nóc, người ta tấm tắc khen thầy khéo giáo dục con. Từ tri thức lễ nghĩa đến nước uống cơm ăn, luôn cả manh quần tấm áo, tất tật một tay thầy P xoay xở!
Bé Tiến năm học lớp tôi viết tập làm văn (lại tập làm văn!) tả ba có đoạn rất lạ: …Ba em có đôi bàn tay phù thủy. Ra đồng, tay ba hóa tay nông dân cày cuốc chăn bò cắt cỏ. Về nhà biến ra tay mẹ nấu cơm rửa chén, giặt giũ quét nhà. Em bệnh, tay ba biến thành tay hộ lý cặp nhiệt pha sữa nấu cháo bón cơm. Anh Hai hư, tay ba biến thành tay công an. Chú công an cầm còi thổi toe lần em đi xe đạp qua ngã tư không đợi chuyển đèn xanh. À quên, tay ba em còn có thể biến thành tay thầy giáo…
Bài văn ấy tôi cho con bé chín điểm. Chấm xong, ngồi chảy nước mắt!
Trường thương hoàn cảnh, chia cho ba cha con thầy một gian nội trú, ngăn riêng bằng tấm cót. Việc học hành ăn uống ngủ nghê, ba con người gói tròn trong không gian chưa đầy hai mươi mét vuông. Chật cứng, nhưng dù gì cũng có chút riêng tư. Tạm coi như nhà. Giai đoạn đầu nội trú chưa có điện. Đêm, cây đèn hột vịt leo lét trong gian phòng giữa lưng đồi dường như chỉ để chứng minh đêm tối bên ngoài rất đen, rất đặc. Vậy nhưng mọi công việc về đêm của một người thầy/người cha: cơm nước giặt giũ muộn, soạn giáo án, kèm con học… đều được thầy P xăn tay áo làm xong dưới ánh đèn leo lét ấy.
Gà trống nuôi con khổ một, gà trống nuôi hai con khổ tới mười, đặc biệt khi lại là giáo viên chay miền núi như thầy P, gia sản cửa nhà đều con số không. Tôi về trường sau thầy một năm, độc thân vui tính, tay làm nuôi mỗi một hàm nhai mà vẫn thiếu ngược thiếu xuôi, lương tháng nào phủi tháng đó. Tệ hơn gặp tháng chậm lương, ơn nghĩa hiếu hỷ nhiều là cuối tháng chỉ có nước ca bài mì tôm nước giếng cầm hơi qua bữa! Sức người lớn còn chịu được chớ con nít con nôi bắt ăn kiểu đó sao đành. Nhiều bữa thấy thầy P lên lớp dạy mới tiết 4 mà mặt tái chân run, anh em đồng nghiệp thương, nhín ít tiền mua cái bánh bao hay chai nước tăng lực đợi giờ giải lao nói thầy ăn cho đỡ mệt. Thầy cảm ơn nhưng lén đem cất đáy cặp, cuối buổi mang về cho con.
Năm ngoái trường tổ chức dã ngoại bên Sơn Nguyên. Nghe chỗ đó gần quê thầy P, chúng tôi đòi ghé nhà chơi. Thầy P kiếm cớ lảng tránh nhưng chúng tôi không chịu, nhất quyết ghé. Bất đắc dĩ thầy bấm bụng đồng ý. Nhà thầy ở quê, không quá tồi tàn nhưng gia cảnh chật vật. Hai ông bà già mất sức lao động cộng một người em thiểu năng. Tất tật cũng do tay thầy cáng đáng!
3. Ngoài giờ đi dạy và chăm con cái, thầy P tranh thủ vỡ đất hoang sau đồi trồng sắn, dựng thêm cái chuồng nuôi gà, nuôi bò. Gà thì dễ, nhưng bò phải chăn, còn thêm khâu cắt cỏ. Cỏ tốt đa phần nằm sâu trong mấy đám mía, người khác ngại xót riêng thầy không chê. Lên trường, hai cánh tay thầy chằng chịt vết lá mía cứa, vết mới chồng lên vết cũ. Bàn tay chai sần, các đốt tay nổi cục. Nhiều bữa cầm phấn viết bảng nửa chừng rớt phấn lúc nào không biết. Học trò phát hiện, lo lắng kêu to: Thầy ơi, tay thầy sao vậy? Không sao, thầy P lật đật cười hiền, đưa tay trái nắn bóp lia lịa các ngón bàn tay phải. Do bữa qua nghỉ dạy, thầy tranh thủ cuốc đất nhiều. Đất đồi hoang lổn nhổn sạn ruồi đá dăm, cứng lắm!
Dân sống gần nội trú nhắc tới thầy ngưỡng mộ, sức làm ba người cộng lại chưa đuổi kịp. Phục sát đất! Biết thầy dạy Toán lâu năm, nhiều người chủ động gặp thầy, đề nghị mở lớp dạy kèm thêm cho con. Thầy lắc, Toán có gì đâu mà kèm. Đứa hiếu học thì học tôi trên lớp đủ rồi. Muốn giỏi về nhà tự rèn thêm. Đứa lười cho đi kèm mấy cũng uổng tiền, còn có cớ đi chơi…
Nói vậy, nhưng học trò có khúc mắc tới nhờ, thầy P đều giảng nhiệt tâm, chỉ bảo tận tình. Có đêm hướng dẫn trò xong thầy còn phải thức lo giáo án tới quá nửa đêm. Thằng Cầu thắc mắc: Sao ba không cho anh chị về sớm, hôm khác giảng? Thầy P cười: Sao được con, anh chị không hiểu bài cũ mai ra lớp sao nắm được bài mới.
Dạy vùng cao lâu năm ai cũng tính chuyện chuyển trường. Chuyển về xuôi, nhường chỗ cho những người trẻ mới tốt nghiệp ra trường mà. Tới lượt thầy P cũng chuyển. Khác là thầy chuyển lên… miền ngược, xa thêm 40km đường núi! Thầy về làm hiệu trưởng trường Y thuộc xã N vùng biên mới lập. Vẫn ở nội trú, nhưng nghe nói lần này có tiêu chuẩn vùng sâu, có điều không bằng lần trước.
4. Sáng. Tôi xênh xang ngồi trên xe vù ga xuống phố thì gặp thầy lái xe đi ngược. Năm năm rồi không gặp kể từ ngày thầy chuyển ngược, còn tôi về xuôi. Định gọi thầy nhưng xe chạy quá nhanh. Ký ức về ngôi nhà trống ba gian cùng cha con người đồng nghiệp cũ bỗng dưng thức giấc. Nhớ ngày tôi chân ướt chân ráo về trường, được thầy ngồi chỉ cho cách gọt bí xắt rau, nhóm lửa nấu cơm sao cho đừng sống đừng khê. Chuyên môn được thầy hướng dẫn kỹ năng soạn giáo án sao cho nhanh, lên lớp sao cho hiệu quả, bất chấp việc tôi dạy Văn còn thầy dạy Toán! Còn nữa, rảnh rỗi thầy bảo tôi tập đàn guitar. Thầy P chơi guitar rất hay, muốn luyện đàn cho tôi để có bạn hòa âm. Tiếc tôi tối dạ, học hoài không khá, chỉ bập bõm cho dù thầy kèm cặp rất tận tâm! Thằng Cầu con thầy chắc thừa hưởng gen của ba nên sau theo nghệ thuật, tốt nghiệp nhạc viện thành phố. Bé Tiến đang năm cuối bách khoa. Đó là những thông tin mới toanh về thầy tôi nhận qua người bạn. Còn thầy, vẫn làm hiệu trưởng, ở nội trú, vẫn ngày ngày lội sâu vô từng đám mía kiếm cỏ cho bò. Và nữa, thầy vẫn luôn tận tình với học trò, nhất là những học trò nghèo hiếu học! Ai đó thắc mắc, làm hiệu trưởng rồi sao còn ôm việc? Thầy cười đáp: Việc tốt làm biết nhiêu cho đủ. Còn sức ngày nào thì làm ngày ấy. Mình nghèo không cửa nhà tiền bạc, ráng để đức cho con…
