Đỗ Nam Cao là hình mẫu của một nhà thơ lặng lẽ và dấn thân. Ông cũng là một trong những tài năng văn học tiêu biểu cho thế hệ những người bước ra từ chiến tranh.

Nghĩa tình

Nhà thơ, nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Khoa có trong mình dòng máu Phú Yên, hiện là Tổng Biên tập Tạp chí Văn Hiến Việt Nam. Ông là đồng môn, đồng đội, đồng nghiệp thân thiết của nhà thơ - nhà báo Đỗ Nam Cao. Sau khi người bạn họ Đỗ qua đời, Nguyễn Thế Khoa đã phối hợp cùng gia đình xuất bản sách, tổ chức các chương trình tưởng niệm, mà mới nhất là tọa đàm “Nhà thơ Đỗ Nam Cao - Ký ức còn mãi” hết sức xúc động tại TP Hồ Chí Minh vào ngày 12/10/2023.

Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Khoa, ông và Đỗ Nam Cao tốt nghiệp Ngữ văn Trường đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Trường đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội) từ năm 1970. Cùng lớp với hai ông còn có các đồng môn mà về sau đều là những tên tuổi văn chương nổi tiếng: Bế Kiến Quốc, Lê Quang Trang, Vũ Ân Thi, Nguyễn Hiếu, Nguyễn Thị Hồng…

Sau khi tốt nghiệp đại học, Đỗ Nam Cao cùng nhiều bạn trong lớp xung phong đi chiến trường và được đưa về học khóa IV Trường Bồi dưỡng viết văn trẻ Hội Nhà văn Việt Nam tại Quảng Bá (Hà Nội). Đây là khóa đào tạo nhà văn, nhà báo cho chiến trường miền Nam mà học viên quy tụ từ nhiều nguồn khác nhau, chủ yếu là sinh viên ngữ văn mới tốt nghiệp đại học có năng khiếu văn chương. Đến tháng 4/1971, lớp bồi dưỡng viết văn trẻ của Hội Nhà văn Việt Nam kết thúc, các bạn chia tay nhau khoác ba lô vào chiến trường miền Nam.

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thế Khoa cho biết, các đồng môn Phạm Quang Nghị, Đỗ Nam Cao, Vũ Ân Thi, Lê Quang Trang, Trần Thị Thắng, Hà Phương, Phan Xuân Biên, Trần Đức Cường… vượt Trường Sơn vào chiến trường Nam Bộ, còn Nguyễn Trí Huân, Trần Vũ Mai, Nguyễn Khắc Phục, Ngô Thế Oanh, Đoàn Tử Diễn, Vũ Thị Hồng, Nguyễn Đức Hạt, Nguyễn Thế Khoa… về chiến trường Khu 5 ở Trung Bộ. Đỗ Nam Cao cùng một số người vào công tác ở Ban Văn nghệ Trung ương Cục miền Nam bấy giờ đóng ở biên giới Việt Nam - Campuchia. Ông trở thành biên tập viên, phóng viên Đài phát thanh Giải Phóng và là thành viên Hội Văn nghệ Giải phóng miền Nam cho tới ngày đất nước hòa bình thì về công tác ở TP Hồ Chí Minh.

Phần lớn những đồng đội, đồng nghiệp năm xưa trưởng thành từ khói lửa chiến tranh, đều đạt những thành tựu, vị trí quan trọng trên các lĩnh vực và đã có mặt tại chương trình “Nhà thơ Đỗ Nam Cao - Ký ức còn mãi” kỷ niệm 12 năm ngày mất của ông. Đó là nhà báo Phạm Quang Nghị từng là Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Thành ủy Hà Nội, Bộ trưởng Văn hóa - Thông tin; PGS.TS Phan Xuân Biên, nguyên Trưởng ban Tuyên giáo Thành ủy TP Hồ Chí Minh, Phó Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam; nhà thơ - nhà phê bình Lê Quang Trang từng là Phó Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh. Ngoài ra còn có những tên tuổi văn học khác: Thanh Thảo, Dương Trọng Dật, Trần Văn Tuấn, Nguyễn Mạnh Tuấn, Nguyễn Thụy Kha, Thái Bá Lợi, Quang Chuyền, Tô Hoàng, Hoàng Đình Quang… và NSND Thúy Mùi - Phó Chủ tịch Liên hiệp các hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam.

Nhà báo Phạm Quang Nghị, người bạn thân thiết ở chiến trường Nam Bộ với nhà thơ Đỗ Nam Cao đã kể lại những kỷ niệm xúc động về bạn mình. Đó là những năm tháng vô cùng khó khăn, gian khổ nhưng tươi đẹp của tuổi trẻ đã trở thành chất liệu quý giá cho những trang thơ của Đỗ Nam Cao về sau. Hai ông có mấy năm cùng chiến đấu trên chiến trường, thời gian cuối chiến tranh gắn bó với Tây Ninh cho tới ngày hòa bình, thống nhất đất nước cả hai cùng về TP Hồ Chí Minh công tác.

Một tài năng thơ lặng lẽ và cháy hết mình

Tập thơ Những cánh cò lửa do NXB Văn nghệ Giải phóng ấn hành năm 1976, in chung hai tác giả Đỗ Nam Cao và Nguyễn Khắc Thuần, vốn cùng học khóa IV Trường Bồi dưỡng viết văn trẻ Hội Nhà văn Việt Nam tại Hà Nội và lại cùng vào chiến trường Nam Bộ. Trong đó, thơ Đỗ Nam Cao có 33 bài, phần nào như một thứ nhật ký bằng thơ tái hiện những năm tháng ác liệt ở chiến trường Nam Bộ mà tác giả bám trụ, chủ yếu là chiến khu miền Đông và vùng ven đô Sài Gòn. Những bài thơ Đỗ Nam Cao bình dị mà sâu lắng tâm cảm và giàu hình tượng. Bài thơ Những cánh cò lửa dùng để đặt tên chung cho cả tập thơ là bài thơ hay và tiêu biểu nhất của Đỗ Nam Cao bấy giờ:

“Ô! Con cò, con cò bay

Con cò mà bỗng mê say lạ lùng

Xa trông như đốm lửa bùng

Cánh con cò cháy rực

vùng trời cao…”

Để rồi từ hình ảnh con cò, bài thơ kết thúc bằng liên tưởng đẹp bất ngờ: “Xuồng đi mây ửng ngọn sào/ Tôi mang đôi cánh lửa vào tiền phương”. Vì sự bình yên của Tổ quốc, người lính cầm súng ra trận nhưng tâm hồn họ, trái tim họ vẫn cảm thụ được vẻ đẹp mà thiên nhiên, cảnh vật ban tặng.

Chưa phải thật xuất sắc, nhưng những bài thơ của Đỗ Nam Cao trong tập thơ Những cánh cò lửa đã góp vào nền thi ca chống Mỹ một tiếng nói riêng khác lạ. Quan trọng hơn, nó phát lộ một tài năng thơ và là bệ phóng quan trọng cho chặng đường thơ về sau của ông.

Nhà phê bình Lê Quang Trang cho biết, những năm cuối đời nhà thơ Đỗ Nam Cao gắn bó hơn với suối nguồn dân ca: “Thơ anh từng mê mải với cánh cò, màu xanh cây cỏ. Càng đi, anh càng thấy vẻ đẹp của dân tộc kết tinh trong sắc xanh của lúa đồng, vạt cỏ ven đê, của quan hệ con người cũng như bao trí tuệ trong kho tàng văn hóa dân gian mà mẹ anh đã gieo vào tâm hồn anh từ ấu thơ, hoặc anh tiếp thụ được”.

Đặc biệt, bài thơ Gửi quần đảo Trường Sa được Đỗ Nam Cao viết khi xảy ra sự kiện Gạc Ma năm 1988, được xem là một trong những bài thơ hay nhất của ông, và theo nhà thơ Thanh Thảo đây cũng là bài thơ hay nhất viết về Trường Sa xưa nay. NSND Thúy Mùi yêu quý nhà thơ Đỗ Nam Cao đã tự làm CD thơ ông và từ Hà Nội bay vào ngâm bài thơ Gửi quần đảo Trường Sa mở đầu chương trình tưởng niệm 12 năm ngày mất của ông, trong đó có đoạn:

“Các anh cắm ngọn cờ Tổ quốc

gió cuồn cuộn

Sóng lừng ngầu bọt bãi san hô

Kẻ muốn nhổ ngọn cờ khỏi ngực

Thì nhận đây dòng máu nóng

hực ra”

Cũng theo nhà thơ Thanh Thảo: “Một bài thơ viết về Trường Sa với độ khốc liệt hiếm thấy của tâm hồn người viết. Ở đây không có những lời ca ngợi theo kiểu tuyên truyền, chỉ có nỗi đau “cào rách thịt da”, chỉ có tình yêu thương tới mức khốc liệt với những người lính đảo Gạc Ma, khi họ đã dùng tới vũ khí cuối cùng là chính dòng máu nóng của mình “hực ra” vào mặt quân thù để bảo vệ từng tấc đảo của Tổ quốc”.

Đỗ Nam Cao là hình mẫu của một nhà thơ lặng lẽ và dấn thân. Ông cũng là một trong những tài năng văn học tiêu biểu cho thế hệ những người bước ra từ chiến tranh. Tác phẩm của ông không nhiều, có lẽ ông thiên về chất lượng hơn số lượng. Vì lẽ đó, thơ Đỗ Nam Cao có giá trị bền vững mà các thế hệ sau nhất định sẽ luôn tìm đọc.

PHAN HOÀNG