Trải qua một quãng đời lầm lũi, long đong với mảnh ruộng góc vườn, Ngô Phan Lưu bắt đầu cầm bút ở tuổi 50. Ông khẳng định mình đã mỏi tay với cái cày cái bừa, nên quay sang làm bạn cùng văn chương.
Tác giả Ngô Phan Lưu – Ảnh: M.NGUYỆT
Thực ra, câu giải thích ấy chỉ đúng khi thoảng nhìn bề ngoài, còn thâm tâm ông đã mang bao nhiêu chìm nổi và trải nghiệm của bản thân để trầm tích lại trên mỗi trang viết. Năm 60 tuổi, bằng hai tác phẩm Buổi sáng biến mất và Cơm chiều, ông giành được giải nhất cuộc thi truyện ngắn Báo Văn Nghệ - Hội Nhà văn Việt
Nếu đã chuyên cần việc đồng áng như thế nào thì Ngô Phan Lưu cũng miệt mài công việc văn chương như thế ấy. Ông viết được rất nhiều, bản thảo như “mai phục” sẵn rồi, chỉ cần Nhà xuất bản Phụ Nữ ngỏ lời ấn hành, thì ông có ngay tập Cơm chiều đầy đặn, gồm cả truyện ngắn và tản văn. Như nghi lễ “chào sân” của một cây bút trú ẩn nơi phố huyện bây giờ mới có dịp hội ngộ bạn đọc văn chương toàn quốc, ông bộc bạch: “Bàn viết của tôi trông ra cửa sổ. Lãng đãng nơi khung chữ nhật gió lùa ấy, tôi thấy bóng quá khứ trôi qua nhiều buồn thương lẫn lộn. Nhưng nơi ấy, tôi buộc hiện tại phải đi qua bằng lòng tin không mất của tuổi già. Nơi ấy, tôi thường ngồi lặng im, nghĩ nhiều hơn viết, nghe nước mắt phận mình không rơi ra ngoài được, vì những đồng cảm bao người dân quê chân lấm tay bùn. Tôi vẫn hài hước để che đậy chua xót, tôi cố bông đùa để lấp đi cay nghiệt, để tôi được sống mà nuôi khao khát…”
Văn xuôi Ngô Phan Lưu có thể xem như một góc nhìn về nông thôn miền Trung, với những con người bộc trực, gieo neo và dằn vặt. Trực diện vào tác phẩm của ông, không thấy những câu văn uyển chuyển khéo léo, mà thấy rất nhiều những câu văn triết lý nhân sinh. Thế nhưng, người đọc không có cảm giác khô khan khó chịu, vì Ngô Phan Lưu biết cách dùng những đối thoại ngắn và liên tục chuyển đổi tình tiết. Tác giả Cơm chiều phơi bày nhiều thái độ gay gắt, chọn lựa nhiều hành động lạnh lùng, nhưng khép sách lại vẫn thấy cái lương thiện không bị nhòa lấp, cái lam lũ không bị dìm xuống khốn cùng, cái đắng đót không bị rơi vào tuyệt vọng. Một người gắn bó cả đời với lũy tre gốc rạ như Ngô Phan Lưu, bảo rằng ông rất hiểu nông thôn thì hình như hơi thừa. Cái bữa “cơm chiều” mà ông muốn mời chúng ta là phần chìm khuất chưa được khơi dậy trong tâm tính dân quê hôm nay. Qua các truyện ngắn Làng quê thì mênh mông, Một lát trưa, Trắng đêm để gặp nỗi buồn hay Lên đường thì rõ ràng nông dân thời hiện đại đã có những suy tư khác, những âu lo khác, những ứng xử khác.
Một điểm đặc biệt dễ nhận ra trong văn xuôi Ngô Phan Lưu là ông luôn dành nhiều khía cạnh để quan sát những con vật sống xung quanh con người, gắn bó với con người và đôi khi là nạn nhân của con người. Trong các truyện ngắn Câu hỏi vô vọng, Sự việc trong vài phút, Soi qua nhánh lá hay Nhập nhằng và hoảng loạn, hình ảnh con trâu, con chó, con gà, con vịt… cũng đều được thổi vào sự ray rứt ngổn ngang của những sinh linh tội nghiệp. Hoặc nói cách khác, những con vật xuất hiện trong truyện ngắn của Ngô Phan Lưu không chỉ để tố cáo sự hờ hững và vô tâm của con người, mà còn gơi dậy phẩm chất nhân hậu cao quý của con người.
18 truyện ngắn và 14 tản văn giúp người đọc mường tượng trên khuôn mặt khắc khổ của nhà văn Ngô Phan Lưu thoáng hiện đôi mắt xa xăm. Đôi mắt của lão nông cầm bút ở một tỉnh nghèo miền Trung cứ trông vời tít tắp xóm thôn của mình, mà cồn cào muốn chia sẻ với mọi người về những mảnh đời cơ cực, những số phận buồn thương, những nẻo đường độ lượng, những bến nước bao dung.
VĂN NGỌC
