Tôi không nhớ rõ cha mẹ của mình là ai. Chỉ biết từ khi còn là một con nghé, tôi đã sống ở nhà cụ Sửu. Đàn trâu nhà cụ có bốn con, do chị Gái chăn thả ra đồng ngày hai buổi. Ngày chị Gái lấy chồng, cụ Sửu cho một con trâu làm vốn. Chồng chị là người dưới đồng bằng lên miền núi mưu sinh. Anh lấy chị Gái và ở lại miền rừng này. Tôi theo vợ chồng anh Ngưu, chị Gái sang nhà mới, cách nhà của cụ Sửu vài đám ruộng.
Ở xóm Rừng, ruộng ít nên trâu bò cũng thong dong. Thỉnh thoảng, tôi thấy cụ Sửu dùng trâu để kéo gỗ. Cu Tí thường đọc mấy câu ca dao: “Trâu ơi ta bảo trâu này / Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta”, “Lao xao gà gáy rạng ngày, vai vác cái bừa tay dắt con trâu”… Nếu ngày nào trâu cũng đi cày thì chắc ruộng phải nhiều, nông dân giàu lắm. Nhưng kỳ thực, mỗi nhà chỉ có vài đám ruộng. Một năm làm hai vụ lúa, chỉ dùng đến sức trâu có vài ngày. Còn gần ba trăm ngày còn lại, trâu chỉ ra đồng gặm cỏ, nhàn nhã nằm nghỉ dưới bóng râm hoặc ngâm mình trong vũng nước. Bởi vậy, tôi thật áy náy khi thấy con người phải bỏ ra một công lao động để chăn dắt và kiếm thức ăn cho chúng tôi. Ngày nay, máy kéo đã làm thay việc của trâu bò. Nhiều gia đình nuôi bò chỉ để bán làm thịt. Họ không cho bò ra đồng gặm cỏ mà bắt đứng tại chỗ ăn những chất tăng trưởng để mau tới ngày giết thịt. Những con bò đó không săn chắc, thịt nhão nhẹt như thịt heo. Nếu cách chăn nuôi thực dụng này kéo dài thì không rõ loài trâu bò sẽ biến đổi như thế nào.
Chuồng trâu nằm ở góc đường, gần đó có một cây mít rất to. Người làng vẫn thường tụ tập về đấy bàn tán đủ chuyện trên trời dưới đất. Nhờ vậy, tôi mới có thêm nhiều kiến thức về trâu bò. Người ta kể rằng, ngày xưa, vào dịp tết, các vua dắt trâu xuống ruộng cày trong lễ Tịch Điền (tế thần Nông). Vua Chu Trang Vương nuôi rất nhiều trâu và cho trâu ăn mặc như con người, có kẻ hầu hạ. Rồi có truyền thuyết Lão Tử cưỡi trâu. Người ta xem việc cưỡi trâu, chăn trâu như một thú thanh nhàn. Tranh Đông Hồ có vẽ chú bé ngồi lưng trâu thổi sáo, trong khung cảnh yên bình, no ấm. Con trâu trở thành biểu tượng cho một năm trong số 12 con giáp. Con trâu có mặt trong nhiều lễ hội, đặc biệt là lễ hội chọi trâu ở Bắc Bộ. Nhiều chùa đúc tượng trâu bò, như chùa Kim Ngưu, Phật Tích, Bút Tháp, Cảnh Phúc... Người ta dùng trâu bò để tế thần vì chúng là vật thiêng. Trâu bò là linh vật được thờ cúng khắp nơi ở châu Á, Ai Cập, Hy Lạp… Nhiều tôn giáo lớn xem trâu bò như vật thánh: Ấn Độ giáo, Hồi giáo… Ở Ấn Độ, người ta tôn sùng thần bò vì đây là vật cưỡi của thần Siva. Ở Việt Nam, người Chăm xem con trâu là vật thiêng để dâng cúng thần linh và tổ tiên. Nhiều dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên xem con trâu là vật tổ. Bởi vậy, nhiều người cà hàm răng trên để giống với vật tổ của mình. Người Việt có truyện cổ tích Trí khôn của ta đây để lý giải vì sao trâu không có hàm trên. Con trâu trở thành đề tài cho vô số tác phẩm thơ ca nhạc họa. Trong ca dao tục ngữ, có khi hình tượng con trâu được dùng để chỉ những điều xấu: Trâu buộc thì ghét trâu ăn, Hoa nhài cắm bãi phân trâu, Đàn đâu mà gảy tai trâu, Cưa sừng làm nghé, Trâu bò húc nhau, ruồi muỗi chết, Tan đàn xẻ nghé, Lì như trâu, Đầu trâu mặt ngựa… Có khi, con trâu được dùng chỉ cho những điều tốt đẹp: Ruộng sâu trâu nái, Mười bảy bẻ gãy sừng trâu, Trâu ta ăn cỏ đồng ta, Trâu đi tìm cọc chứ cọc không đi tìm trâu, Trâu chết để da, người chết để tiếng… Thời xưa, con trâu được xem như tài sản có giá trị nhất trong gia đình: Con trâu là đầu cơ nghiệp, Tậu trâu, lấy vợ, làm nhà/ Trong ba việc ấy ắt là khó thay. Người ta dùng trâu bò làm đơn vị mua bán, thay cho đồng tiền. Họ dùng trâu để trao đổi lưỡi cày, dao, cuốc... Họ mang trâu đi viếng đám ma, hoặc làm sính lễ cưới hỏi. Nhà nào có nhiều trâu được xem là giàu có. Người ta thường làm chuồng trâu bò ở mặt trước nhà, với ý khoe tài sản.
Có một dạo nọ, anh Ngưu về thăm mẹ ở dưới xuôi. Tôi bị nhốt trong chuồng lâu ngày, chỉ được ăn mỗi một món rơm khô. Tôi thèm cỏ non, thèm được tung tăng chạy nhảy ngoài đồng đầy nắng gió. Tôi cuồng chân không chịu nổi nên dùng sừng húc vào cổng chuồng nhưng không ăn thua. Trong lúc buồn muốn chết thì anh Ngưu về. Tôi được chạy ra cánh đồng, nhảy mãi như phát điên vì sung sướng. Trong khi đó, anh Ngưu lại đến bên gốc đa, bày ra mấy chai rượu có nhãn mác và mấy món đồ khô miền biển. Các đệ tử Lưu Linh kéo đến nhậu lúy túy, quên hết mọi thứ trên đời. Tôi thấy chủ không ngó ngàng đến mình nên mặc sức rong chơi. Tôi đi mãi để bù lại những ngày dài bị nhốt trong chuồng. Đến xế chiều, tôi đến một khu rừng lạ và chợt nhận ra đây là khu bảo tồn thiên nhiên. Ở đây, cây cối không bị chặt phá, động vật không bị bắn giết. Tôi thấy hai người gác rừng đưa ống nhòm nhìn tôi. Nhưng tôi không quan tâm và cứ đi mãi vào rừng sâu. Đó là đêm đầu tiên tôi không ngủ trong chuồng.
Sáng hôm sau, tôi đi lang thang trong rừng già và bắt gặp một đàn trâu rừng. Đàn trâu dừng ăn, ngước nhìn tôi với ý đề phòng. Con trâu đầu đàn tiến đến xua đuổi. Tôi lùi lại và giữ khoảng cách với đàn trâu rừng. Cứ như thế, hết ngày này sang ngày khác, tôi bám đằng sau chúng nhưng không dám hòa vào đàn. Một lần nọ, có đàn chó rừng tấn công đàn trâu rừng. Những con chó rất nhiều mưu kế, dĩ nhiên, động vật ăn thịt bao giờ cũng tinh khôn hơn động vật ăn cỏ. Đàn chó giả vờ đuổi theo một con trâu nhưng thực ra là làm động tác giả để đàn trâu bỏ chạy. Ngu ngốc thay, con trâu đầu đàn mất tinh thần nên bỏ chạy, kéo theo cả đàn cùng chạy như thác lũ. Đàn chó rượt theo và nhanh chóng phát hiện ra con già yếu, chạy chậm nhất đàn. Chúng dùng sức mạnh của số đông, tấn công cắn vào những chỗ thịt mềm nhất của con trâu như mông, cổ, bụng… Con trâu già rống lên thảm thiết. Tôi chạy đến dùng cặp sừng nhọn hoắt xua đuổi đàn chó dữ. Cuối cùng, đàn chó đành chấp nhận từ bỏ miếng mồi ngon và lủi thủi kéo đi. Một lúc sau, cả đàn trâu quay lại, quây quanh hai chúng tôi. Từ đấy, chúng xem tôi như một người bạn và cho tôi được nhập vào đàn.
Tôi thường đi bên cạnh con trâu già để giúp đỡ nó. Nhưng nó đi rất chậm chạp và mặc cảm tách ra khỏi đàn để khỏi gây phiền phức cho những con trâu khác. Có lần, tôi mải theo đuổi một nàng trâu cái, quên bẵng mất cụ trâu già. Đến khi nghe tiếng chó sủa bên bờ suối, tôi mới chạy tới thì thấy trâu già đã khụy xuống trước sự tấn công của đàn chó dữ...
Tôi vẫn tán tỉnh nàng trâu cái và gặp cái nhìn căm ghét ngấm ngầm của các chàng trâu đực. Hơn mười tháng sau, nàng sinh ra một nghé con. Nó nhảy nhót lon ton dưới bụng mẹ, trông thật là vui. Gia đình tôi luôn bám theo đàn để đề phòng nguy hiểm. Khi có chó rừng, những con nghé sẽ chạy vào giữa đàn, những con trâu khỏe mạnh sẽ quây vòng chĩa sừng về phía kẻ địch. Từ tháng thứ hai, nghé đã bắt đầu ăn cỏ. Và đến khi đủ một năm tuổi, con tôi sống tự lập...
Những ngày này, không khí trở nên ấm áp, hoa lá đâm chồi, có vẻ như sang xuân. Ở dưới làng, có lẽ con người đang sửa soạn đón tết. Không rõ cụ Sửu còn sống hay đã thăng tiên? Không rõ anh Ngưu có còn uống rượu và chị Gái có còn la rầy anh? Có lẽ cu Tí - con của anh chị - đã thành thanh niên và cô em gái đã thành thiếu nữ xinh đẹp. Không rõ cái chuồng trâu trước cửa có còn không? Con người thích nuôi trâu bò vì chúng thể hiện ước mơ của họ: khỏe mạnh, cần cù, hiền lành, thanh nhàn… Nhân dịp năm mới, tôi thầm cầu chúc gia đình anh Ngưu, chị Gái và những người dân xóm Rừng dồi dào sức khỏe, lao động đạt hiệu quả cao, sống bình yên và luôn yêu thương giúp đỡ lẫn nhau.
PHẠM NGỌC HIỀN
