Hầu như tất cả các ghi chép từ năm 1225 cho đến năm 1416 còn lưu giữ lại đều chỉ nói đến việc các nước nhập đồ sứ Trung Quốc, không nhắc đến những sản phẩm gốm ở Đông Nam Á. Dù rằng, việc sản xuất gốm để xuất khẩu ở Đông Nam Á, đặc biệt là ở Đại Việt và Xiêm, phát triển khá mạnh mẽ vào thế kỷ XIV – XV, thường là với sự khởi đầu bất ngờ của kỹ thuật Trung Quốc và kết thúc với kỹ thuật bản địa. 

Chiếc bình vôi và hũ đựng rượu bằng gốm Quảng Đức được cho là tìm thấy ở Tây Nam Bộ  – Ảnh: M.KÝ

 

Tuy nhiên, lịch sử hải thương của khu vực Đông Nam Á cùng với những kết quả trong khảo cổ học ở các quốc gia Đông Nam Á trong thời gian gần đây đã phần nào bổ sung cho chúng ta những tư liệu quan trọng về sự xuất hiện của những sản phẩm gốm thương mại có nguồn gốc Đông Nam Á, trong đó có các dòng gốm miền Trung Việt Nam.            

Xin nhắc lại rằng: Lệnh cấm hoàn toàn các chuyến đi và buôn bán vải ở hải ngoại được ban hành năm 1371 (năm thứ 3 niên hiệu Hồng Vũ) trong thời kỳ đầu thời nhà Minh. Sau đó, nó lại được tái ban hành và bị bãi bỏ năm 1471 (năm thứ 6 niên hiệu Long Khánh). Lệnh này ngăn cấm nghiêm ngặt những chuyến đi và buôn bán ở hải ngoại của người Trung Quốc. Hậu quả là, việc buôn bán gốm từ Trung Quốc bị hạn chế rất lớn trong thời kỳ này. Chính vì thế, đây là thời gian để đồ gốm các nước Thái Lan, Việt Nam và Champa xuất hiện ở các vùng nam Trung Quốc, thay thế đồ gốm Trung Quốc gần như độc quyền cả một thời.

Trong những năm gần đây, tại các di chỉ lò gốm ở miền Trung như Gò Sành Bình Định, Quảng Đức Phú Yên và một vài lò gốm khác quanh thủ đô Vijaya xưa thuộc Bình Định ngày nay, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy những đồ gốm xuất khẩu như đĩa men, bát men celadon và bình vôi, hũ rượu có men được sản xuất từ thế kỷ XIV-XVII mà không hề có sự phát triển trước đó của kỹ thuật bản địa.             

Ông Phan Đình Phùng, Phó Giám đốc Sở Văn hoá - Thông tin Phú Yên, một người có nhiều năm gắn bó với Bảo tàng Phú Yên và công việc sưu tầm, nghiên cứu gốm Quảng Đức, cho rằng: Sự giản dị, mộc mạc, có phần xù xì, thô ráp của gốm cổ Quảng Đức với màu men giản dị, khiêm nhường nhưng rất bí ẩn đã tạo nên sự hấp dẫn, ấn tượng đối với các nhà nghiên cứu cũng như những người sưu tầm. Gốm cổ Quảng Đức không chỉ phổ biến, đáp ứng nhu cầu sử dụng của người dân Phú Yên, người dân các tỉnh miền Trung-Tây Nguyên, Nam Bộ mà còn có thể xuất khẩu ra nước ngoài. Gốm cổ Quảng Đức là một trong những di sản văn hoá tiêu biểu của tỉnh Phú Yên.

Thời gian gần đây, trên trang web www.asia.si.edu, mục Nghệ thuật Đông Nam Á đã giới thiệu khá nhiều hiện vật gốm cổ Quảng Đức như bình vôi, hũ rượu, các loại choé… Rất tiếc là các nhà nghiên cứu ngoài nước chưa biết chính xác xuất xứ của dòng gốm này mà chỉ ghi địa danh sản xuất là Tuy Hoà, miền Trung Việt Nam.

Những phát hiện về hiện vật gốm cổ Quảng Đức từ nhiều vùng miền đất nước, những thông điệp từ quá khứ nhờ công tác khảo cổ học mang lại, chắc chắn sẽ giúp cho giới nghiên cứu trong và ngoài nước cũng như những người đam mê, sưu tập dần dần minh định được con đường giao thương của gốm cổ Quảng Đức trong khu vực các nước Đông Nam Á nhiều thế kỷ trước đây. Một ngày không xa, chắc chắn gốm cổ Quảng Đức sẽ được xác định giá trị của nó như một thương hiệu của vùng đất Phú Yên xưa trên con đường giao thương với các nước trong khu vực.

THANH HƯNG