Trong một lần chúng tôi phỏng vấn nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo nhân dịp tác phẩm “Tư tưởng phương Đông gợi những điểm nhìn tham chiếu” của cha ông là nhà triết học Cao Xuân Huy được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 năm 1996, ông cho biết cha mình có cảm thức rất tốt về ngôn ngữ.
GS Cao Xuân Hạo nói: “Ngay trong lĩnh vực ngữ học, cụ tôi cũng dạy cho tôi rất nhiều qua những câu chuyện bên mâm cơm. Cụ có một cảm thức tuyệt vời về ngôn ngữ, cho phép cụ hiểu đúng những câu Kiều khó nhất mà thường bị đa số các nhà nghiên cứu giảng sai hẳn”.
Ý thức giữ gìn sự tinh tế và hiểu đúng cái hay cái đẹp tiếng mẹ đẻ đã được các thế hệ cha ông chúng ta lưu tâm dày công nghiên cứu. Mới đây, ý kiến của nhà thơ - dịch giả Dương Tường trong bài “Tiếng Việt đang đi về đâu?” trên một tờ báo cũng rất đáng trân trọng. Đó là nỗi lo lắng của một người lớn tuổi giàu trải nghiệm và là một bậc thức giả giàu kiến thức văn chương trước những hiện tượng bất thường của đời sống văn hóa ngôn ngữ dân tộc, cho dù có những ý kiến phản bác rằng ông “bảo thủ”.
Không phải bây giờ mà từ lâu chính ông Dương Tường cùng những học giả đáng kính như Cao Xuân Hạo, Nguyễn Tài Cẩn, An Chi, Nguyễn Đức Dân, Hồ Ngọc Đại… đã từng lên tiếng về chuyện “sính ngoại” trong việc sử dụng ngôn ngữ trong lời ăn tiếng nói hàng ngày và cả văn bản. Có người còn bỏ công truy tìm từ nguyên, đính chính những sai phạm về tiếng Việt.
Tiếng mẹ đẻ là một tài sản vô giá phải biết giữ gìn và khai triển. Làm giàu có tiếng mẹ đẻ bằng cách du nhập và biến hóa những thứ tiếng khác thành tiếng Việt là điều cần làm và chúng ta đã làm từ lâu, đặc biệt là những thuật ngữ khoa học hoặc tên những sản phẩm công nghệ tiên tiến đến từ các nền văn minh của thế giới. Tuy nhiên, việc chối bỏ tiếng mẹ đẻ đẹp và trong sáng để thay vào đó bằng thứ tiếng lai căng, kệch cỡm là điều không nên làm.
Ví dụ mà ông Dương Tường nêu lên trong bài báo về nghệ danh Mew Amazing của Đức Hùng (nhạc sĩ trẻ đoạt Giải Cống hiến năm 2016) là chí lý. Một người gốc Việt ở nước ngoài hoặc một phụ nữ Việt lấy chồng ngoại quốc buộc phải tuân thủ văn hóa bản địa, lấy tên hoặc nghệ danh có yếu tố nước ngoài là lẽ thường tình. Thế nhưng, thật khó lý giải một người sinh sống hoàn toàn tại Việt Nam khi bước vào con đường văn học nghệ thuật lại lấy những bút danh, nghệ danh có yếu tố tiếng nước ngoài kết hợp với tiếng Việt nhưng vẫn được một bộ phận xã hội chấp nhận.
Sự “sính ngoại” ấy có thể nhằm gây chú ý đến người đọc, người xem, người nghe và đã có hiệu quả nhất định ban đầu. Tuy nhiên, để đứng được bền bỉ theo thời gian thì người nghệ sĩ cần phải thực sự có tài năng, tình yêu và sự lao động nghề nghiệp cật lực chứ không phải chỉ có cái tên “lạ tai” gây tò mò ban đầu. Khi một người trẻ vì lý do nào đó chọn cho mình nghệ danh nửa tây nửa ta để bước vào con đường nghệ thuật có thể hiểu được, nhưng còn những người đi trước và các cơ quan quản lý văn hóa sao không góp ý hoặc có tiếng nói “định hướng” cho họ?
Không chỉ trong đời sống văn học nghệ thuật mà trong đời sống xã hội hiện nay, việc “sính ngoại” về ngôn ngữ cũng khá phổ biến. Đi trên đường phố ai cũng dễ dàng nhìn thấy những bảng hiệu nửa tây nửa ta của các công ty, cửa hàng treo nhan nhản. Cả tiếng Việt sử dụng thường ngày như một cửa hàng nào đó “sắp khai trương” lại được treo bảng thông báo bằng tiếng Anh thành “open soon”, hoặc “giảm giá” thành “sale off”, “giảm giá mạnh” thành “crazy sale”, rồi những “công viên nước” thành “water park”, “sắp xếp” nói là “set up”, “trang điểm” nói rằng “make up”,…
Trong ngôn ngữ đời thường, việc tiếng Anh xâm nhập và dần biến hóa thành quen thuộc như một cách làm giàu có thêm tiếng Việt là còn có thể hiểu được, nhưng việc các bút danh, nghệ danh nửa tây nửa ta được các cơ quan quản lý văn hóa chấp nhận cho xuất hiện chính thức trên các ấn phẩm hoặc biểu diễn trên sân khấu, truyền hình, phát thanh là điều cần phải xem lại. Yêu quý, gìn giữ sự trong sáng và vẻ đẹp của tiếng mẹ đẻ hãy bắt đầu từ việc loại trừ cái tên khó nghe của những người được xem là của công chúng. Đồng thời, ngành Giáo dục cần nghiên cứu, giảng dạy sao cho học sinh ý thức được việc giữ gìn sự trong sáng và hiểu đúng cái hay cái đẹp của tiếng mẹ đẻ, mà khởi đầu là cái tên đáng tự hào của chính mỗi người do ông bà, cha mẹ đặt cho.
“Ôi tiếng Việt như bùn và như lụa”. Tiếng mẹ đẻ gần gũi, giản dị, mềm mại và sang trọng như câu thơ của nhà thơ Lưu Quang Vũ. Tiếng Việt tinh tế và gần gũi như cơm ăn nước uống hàng ngày. Tiếng Việt là nền tảng văn hóa Việt. Và chỉ cái tên người ấy cất lên, chúng ta cũng có thể hiểu phần nào họ từ đâu đến và họ có tư cách ra sao trong cuộc sống này.
Tiếng mẹ đẻ cũng luôn là nỗi ưu tư của bao thế hệ người yêu nước mình, mà tiêu biểu là nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo khi sinh thời ông đã thốt lên: “Tôi thực sự đau lòng khi thấy sinh viên ngày càng yếu kém tiếng mẹ đẻ. Trong nhà trường hiện nay người ta đang dạy ngữ pháp tiếng Pháp với ví dụ Việt, chứ không phải tiếng Việt. Nếu cứ dạy như thế thì chỉ làm thầy và trò ngày càng ghét tiếng Việt. Tiếng Việt tinh tế lắm, đừng làm hỏng nó”.
PHAN HOÀNG
