Tin vui trong dịp đầu năm mới, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Ka Sô Liễng được vinh dự nhận danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú. Đây là phần thưởng cao quý của Nhà nước dành tặng cho tài năng và cống hiến lớn lao của ông trong lĩnh vực nghệ thuật, văn hóa dân gian. Trong chiều sâu cội nguồn văn hóa, tầm vóc và đóng góp của ông được nhiều người ví như cây kơ nia vươn cao trước gió, như cánh chim kơ tia không mỏi, như con ong cần mẫn giữa đại ngàn…

Ông Ka Sô Liễng - Ảnh: T.L.KHA

Ngọn giáo treo trên vách như rừng cây e-le/ Lưỡi mác giắt trên cột như gai cây trim/ Lưỡi đao sáng quắc như ánh nắng tháng sáu/ Con gái nhiều như hoa pơ - lang nở tháng mười/ Con trai nhiều như hoa khơ đo nở tháng ba/ Con gái đi đường sông như gió lùa tháng Giêng/ Chim ghen tiếng hát gái buôn/ Gió ghen trai làng tiếng hú/ Rầm rập tiếng chày giã gạo/ Ục ục tiếng cồng/ Tạc tạc tiếng chiêng/ Phùm phùm tiếng trống/ Đêm không cho rừng ngủ/ Ngày không để sông yên. Trong tiết trời giao hòa mùa xuân, nhà nghiên cứu dân gian Ka Sô Liễng hứng khởi thể hiện đoạn mô tả sự giàu có của nhà Chi Lơ Kok trong sử thi Chi Lơ Kok mà ông tâm đắc.

Ở tuổi 80, song ông vẫn còn dáng vóc khỏe khoắn và giọng nói trầm hùng - hình mẫu của một già làng Tây Nguyên. Tiếp chúng tôi trong ngôi nhà đầy những sách và sách giữa vườn rừng lộng gió ở thôn Kiến Thiết, xã Ea Chà Rang, huyện Sơn Hòa, ông hoạt bát hẳn lên khi nói về sử thi. Ông tâm sự, 17 tuổi, ông nhập ngũ vào Trung đoàn 84 rồi tập kết ra Bắc, theo học Trường lý luận nghiệp vụ văn hóa Hà Nội, rồi khoa đạo diễn Trường đại học Sân khấu - điện ảnh Hà Nội. Thời gian này, ông đã “bén duyên” một cách mê mẩn với những bộ sử thi Bài ca chàng Đam San, Xinh Nhã, Đăm Di của đồng bào Ê Đê; Đẻ đất đẻ nước của người Mường và sử thi Đăm Noi của đồng bào Ba Na. Nhưng phải đến khi Phú Yên tái lập tỉnh, được chuyển về công tác, giữ chức Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thông tin tỉnh, ông mới có điều kiện đi điền dã, dành trọn tình yêu cho sử thi (hay còn gọi là trường ca).

Có thể nói giai đoạn huy hoàng nhất mà ông toàn tâm, toàn trí cho loại hình văn hóa dân gian này là khi về nghỉ hưu ở xã Ea Chà Rang. Không đổ mồ hôi như cày cuốc, gieo trồng trên nương rẫy, thế nhưng công việc tìm kiếm, sưu tầm sử thi qua lời kể của những già làng cũng vất vả không kém. Ông chia sẻ: “Các nghệ nhân dân gian còn nhớ và kể sử thi cứ lần lượt về phía bên kia núi. Lo sợ điều ấy, tôi lặn lội đi tìm người già để nghe kể lại bằng các hình thức thu âm và ghi chép. Có buôn, tôi trở đi trở lại nhiều lần mà vẫn chưa ghi chép xong một bài trường ca. Đến khi quay lại thì nghệ nhân đã qua đời”. Hiện Ka Sô Liễng còn lưu giữ nhiều cuốn sổ tay đã ngả vàng với những ghi chép còn chưa đến đoạn kết. Ông cất công lặn lội về các huyện Sông Hinh, Đồng Xuân, các xã vùng cao Sơn Hòa và các buôn làng xa xôi ở Tây Nguyên. Nhớ nhất là chuyến ông đi bộ cả trăm cây số, lang thang tận Đắk Lắk, Gia Lai rồi ngã bệnh luôn ở trên đó, người nhà phải đi tìm, chở về Tuy Hòa điều trị. Nhưng rồi, khỏe lại, ông lại lên đường, tiếp tục cần mẫn với công việc gìn giữ vốn quý cho muôn đời sau này. Từ năm 1995 đến nay, ông xuất bản nhiều tác phẩm khảo cứu đoạt giải thưởng từ tỉnh đến Trung ương. Những bản trường ca tên tuổi ông sưu tầm được đã khơi dậy tình yêu đồng bào, con suối, ngọn núi, cái rẫy, nhà sàn như:  Chi Lơ Kok; Trường ca Chi-Liêu; Chi Bri, Chi Brit…

Theo TS Nguyễn Định, Phó Hiệu trưởngTrường ĐH Phú Yên, người có nhiều năm dày công nghiên cứu về sử thi, Phú Yên có trữ lượng sử thi tương đối lớn. Trong hơn 10 năm, với tinh thần làm việc say mê, tâm huyết, nhà nghiên cứu Ka Sô Liễng đã cho công bố đến 6 sử thi: Chi Lơ Kok, Xinh Chi Ôn (tập I), Xinh Chi Ôn (tập II), Hơbia Tulúi Kalipu, Trường ca Chi blơng, Tiếng cồng ông bà Hbia Lơđă… Sử thi sưu tầm ở Phú Yên, hầu hết là sử thi anh hùng với đề tài chiến tranh, trong đó, phổ biến và tiêu biểu hơn cả là sử thi Chi Lơ Kok. Chi Lơ Kok phản ánh nhiều mặt về vùng đất, con người và xã hội của các tộc người Ê Đê, Ba Na, Chăm. Vùng người Ê Đê, Ba Na, Chăm sinh sống trên mảnh đất phía tây Phú Yên từ bao đời nay là một xứ sở xinh đẹp, giàu có.

TS Nguyễn Thị Thu Trang, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian và văn hóa các dân tộc Phú Yên, Phó Hiệu trưởngTrường ĐH Phú Yên, ghi nhận: “Có thể nói, ông Ka Sô Liễng là người đặc biệt của Việt Nam về lĩnh vực sưu tầm, nghiên cứu văn hóa dân gian. Chúng tôi rất trân trọng vốn hiểu biết văn hóa dân gian sâu rộng của ông. Cả một đời ông cống hiến tận tụy cho cách mạng, cho việc lưu giữ sử thi. Khi trở về với quê hương, buôn làng, ông có ý thức sâu sắc về việc lưu giữ các giá trị văn hóa truyền thống. Ông Ka Sô Liễng luôn khiêm nhường về những đóng góp của mình, là tấm gương sáng khó kiếm về nhân cách. Ông luôn đối xử vô cùng thân ái và nhân ái với những người cộng sự, những người trên, kể cả người dưới”.

CAO VĨ NHÁNH