Nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm như trẻ hẳn ra so với tuổi giữa thất thập khi nghe tin tập thơ “Minh triết đất đai” của mình được trao Giải thưởng Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh năm 2015. Vinh dự này hoàn toàn xứng đáng với nỗ lực gần cả đời lặng lẽ đam mê sáng tạo nghệ thuật của nhà thơ xuất thân nhà giáo gốc Hà Nội. Với ý tưởng chủ đạo “hiện thực lồng ghép siêu thực, suy tưởng tiền đề cho cảm xúc”, tập thơ “Minh triết đất đai” đã tạo nên không gian thẩm mỹ khác lạ, nội hàm mới mẻ và thâm hậu, được giới làm thơ chuyên nghiệp đánh giá cao.

Nhà thơ Nguyễn Vũ Tiềm - Ảnh: P.P.YÊN

* Ông là nhà thơ xuất thân từ nhà giáo, sự quy củ của ngành Sư phạm có thuận lợi và khó khăn gì trong quá trình sáng tác của ông?

- Tôi vốn dạy học ở Hà Nội rồi vào công tác ở Sở Giáo dục TP Hồ Chí Minh, tiếp đến làm Báo Giáo Dục và Thời Đại thuộc Bộ GD-ĐT. Chất thanh cao trong sáng của ngành Giáo dục giúp tôi nhiều trong rèn luyện nhân cách sống và nghiêm cẩn trong trang viết. Tuy nhiên, là nhà văn, nhất là làm thơ lại cần sự bay bổng đắm say, chứ lại nghiêm cẩn, quy củ thì thơ khó hay, dễ thành công thức giáo điều, nhạt nhẽo. Cho nên tôi luôn phải sắm hai vai: con người nghiêm cẩn và con người đắm say mơ mộng. Khó đấy, nhưng rồi cũng phải quen thôi.

* Cái khó ấy không chỉ đối với ông mà hầu hết những nhà giáo làm thơ khác phải tự vượt thoát. Nhìn lại hành trình thơ của mình đến nay, theo chủ quan của ông, đâu là những bước ngoặt và đâu là sự khác biệt so với đồng nghiệp cùng thế hệ?

- Bước sang thế kỷ XXI, nhớ lại sự cố Y2K, lúc đó cả thế giới phải chi hàng ngàn tỉ đôla Mỹ để khắc phục sự cố. Cả thế giới hồi hộp nín thở, may mà không có chuyện gì nghiêm trọng xảy ra. Sau sự cố ấy, tôi tự xem lại tất cả sáng tác của mình từ trước, thấy hầu hết chỉ là những bài viết xuôi chiều, quy củ và nhạt nhẽo. Hàng trăm bài thơ đã in báo, tôi đốt hết. Tôi tìm đọc lại sách triết học, đọc các loại lý luận về khoa học xã hội, về văn chương thế giới và thấy cần thay đổi từ cơ bản. Năm 2004, tôi xuất bản tập thơ “Hoài nghi và tin cậy”. Tập thơ có lời đề từ: “Mong bạn hoài nghi tôi/ Cho tôi tin cậy bạn/ Những lời đang vỗ cánh/ Chưa chắc là đã bay”.

Trong buổi hội thảo về tập thơ ấy ở Báo Văn Nghệ ngày 18/2/2004, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, nói: “Thơ của chúng ta cũ lắm, cũ không chịu nổi” và ông kêu gọi: “Các nhà thơ hãy đổi mới, đổi mới quyết liệt!”. Tuy nhiên có ở trong nghề mới biết, thay đổi quan niệm nghệ thuật, thay đổi bút pháp là cực kỳ khó khăn. Mặt khác, về phía công chúng nữa, người đọc chưa quen, chưa chấp nhận, cũng khó. Nhiều đồng nghiệp cùng thế hệ với tôi cũng còn dị ứng, chê thơ của tôi là không vần, khô khan, đọc khó vào. Nhưng việc đổi mới thơ là lẽ đương nhiên, là quy luật, không thể khác được. Sự nỗ lực của tôi từ đó đến nay phải mất 15 năm, giờ mới may mắn được Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh ghi nhận và trao giải thưởng, tôi rất xúc động.

* Tập thơ “Minh triết đất đai” được hình thành ngẫu hứng, tập hợp những bài lẻ lại với nhau, hay được ông thiết kế theo một không gian thẩm mỹ riêng?

- Ngay từ năm 2000, tôi đã có ý thức, mỗi “dự án” văn chương đều phải có quy hoạch, thiết kế hoàn chỉnh. Tập “Minh triết đất đai” không phải tập hợp những bài lẻ rải rác trong nhiều năm mà được quy hoạch thiết kế với không gian thẩm mỹ riêng, khác hẳn những tập thơ trước, ấy là: hiện thực lồng ghép siêu thực, suy tưởng tiền đề cho cảm xúc.

* Không những làm thơ mà ông còn dành tâm huyết nghiên cứu, phê bình thơ. Ông nhìn nhận ra sao về bước tiến thơ Việt đương đại?

- Thơ Việt đương đại đầu thế kỷ XXI có nét tương đồng với thơ Việt đầu thế kỷ XX. Tương đồng ở sự chuyển từ cũ sang mới, từ quen sang lạ, nói gọn hơn là sự lột xác về thi pháp nghệ thuật.

Đầu thế kỷ XX, từ thi pháp trung đại, ảnh hưởng từ Trung Hoa, cái tôi trong thơ phải giấu kín chuyển sang thi pháp hiện đại, ảnh hưởng từ châu Âu, cái tôi được mặc sức phô bày. Đầu thế kỷ XXI, từ thi pháp hiện-đại-truyền-thống nghiêng về cảm xúc và hào sảng sử thi sang thi pháp hiện-đại-cách-tân nghiêng về nghiệm suy lẽ sống, nhân sinh. Không chỉ phản ánh, mà còn phản biện; không chỉ động viên cổ vũ mà còn dự báo tương lai; không chỉ nhận thức mà còn thức tỉnh lương tri con người.

Thơ Việt hiện đại làm mới hình thức câu thơ đồng thời cũng làm mới vấn đề mà thơ đề cập đến. Đổi mới hình thức đi trước, kéo theo đổi mới nội dung, từ lượng biến thành chất, một biểu hiện sinh động về sự vận động của thơ mang tính quy luật.

* Giữa thế giới phẳng, tràn ngập thông tin giải trí, liệu thơ sẽ còn chỗ đứng trong đời sống con người tương lai?

- Hiện nay, việc tràn ngập thông tin giải trí, sự san sẻ công chúng là đương nhiên. Nhưng lại xảy ra nghịch lý này: thơ in ra quá nhiều, người mua thơ quá ít; người làm thơ hình như nhiều hơn người đọc thơ. Mặc dù vậy, đời sống xã hội không thể thiếu vắng thơ ca. Giải Nobel danh giá vẫn luôn dành cho thơ vị trí cao. Ở trong nước, thơ lại càng được chú ý nhiều hơn. Đặc biệt năm 2013, 10.000 bản tập “Đi qua thương nhớ” của nhà thơ trẻ Nguyễn Phong Việt được bán trong 50 ngày, thời gian sau, con số phát hành lên tới 13.000 cuốn. Năm 2015, tập thơ “Ôm mỏ neo nằm mộng những chân trời” của nhà thơ trẻ Nguyễn Thiên Ngân qua kênh phát hành trực tuyến đã được độc giả đặt mua tới 2.000 cuốn, ngay lập tức phải tái bản và bán hết 10.000 cuốn nữa. Đó là những minh chứng về sức lan tỏa mạnh mẽ của thơ trong đời sống xã hội.

* Xin cảm ơn nhà thơ!

PHAN PHÚ YÊN (thực hiện)