Quần thể 20 cây xoài Ðá Trắng ở chùa Ðá Trắng (Từ Quang Tự) ở thôn Cần Lương, xã An Dân (Tuy An) sau nhiều năm làm “nghĩa vụ” với các vua triều Nguyễn trong những lần yến tiệc cung đình, giờ được vinh danh là “Cây di sản”. Ðiều đặc biệt là quần thể cây di sản ấy bám rễ sinh sôi trên đất vườn chùa di tích kiến trúc cấp quốc gia. 

Cây di sản Việt Nam - Xoài Đá Trắng ở sân chùa Từ Quang - Ảnh: T.QUỚI

Ngược dòng lịch sử, quần thể 20 cây xoài trong vườn chùa được xác định cách đây khoảng 220 năm. Tuổi cây được xác định dựa vào lịch sử xây dựng chùa. Năm 1793, Hòa thượng Pháp Chuyên (hay còn gọi là Diệu Nghiêm), hiệu Luật Truyền, đời thứ 36 dòng phái Lâm Tế đã đến đây xây dựng một ngôi thảo am để dịch kinh Hoa Nghiêm, khi đó thiền sư đã trồng rất nhiều cây xoài trong vườn chùa. Năm Nhâm Dần 1842, dưới thời vua Thiệu Trị, chùa được sửa quy mô, có bia ghi chép sự tích. Năm Kỷ Sửu 1889, chùa được vua Thành Thái ban Sắc tứ. Năm 1997, chùa Từ Quang được công nhận là Di tích lịch sử nghệ thuật cấp quốc gia.

CÂY XOÀI ÐƯỢC “SẮC PHONG”

124 năm sau khi chùa Đá Trắng được vua ban Sắc tứ, quần thể cây xoài có tuổi đời ngang với tuổi ngôi chùa cũng được Hội Bảo vệ thiên nhiên Việt Nam “sắc phong”, công nhận là Cây di sản Việt Nam.

Xoài chùa Đá Trắng khi chín có màu vàng tươi, vị ngọt thanh và có mùi thơm dịu nhẹ. Từ xa xưa, trong dân gian có ca dao rằng: “Rủ lên Đá Trắng ăn xoài/ Muốn ăn tương ngọt Thiên Thai thiếu gì”. Ngay cả người Pháp khi thưởng thức xoài chùa Đá Trắng cũng đã hết lời ca ngợi. Trong tác phẩm La province de Phu Yen, công sứ A La Borde cho rằng: “Xoài ở chùa Đá Trắng được đánh giá là ngon nhất nước”.

Chuyện kể rằng thời nhà Nguyễn, một vị quan đã ghé chân qua đây, được ăn xoài Đá Trắng do các vị sư dâng tặng nên về kể cho vua nghe, từ đó xoài Đá Trắng được tiến vua hàng năm. Cũng lại có tương truyền rằng, vua Nguyễn Ánh xưa kia trong những lần dừng chiến thuyền ở vịnh Xuân Đài trên đường hành quân đánh nhau với quân Tây Sơn đã có dịp thưởng thức đặc sản vùng này và tỏ ra ưa thích xoài Đá Trắng nên bắt đầu từ thời Gia Long, thứ quả này bắt đầu được cung tiến.

Theo sách Mục lục châu bản triều Nguyễn và Nội các triều Nguyễn, xoài Đá Trắng được chính thức cung tiến từ năm 1825 dưới triều vua Minh Mạng. Cứ mỗi năm, vào dịp tết Đoan Ngọ, tỉnh Phú Yên phải dâng vua từ 1.000 đến 2.000 quả xoài. Xoài quý và hiếm đến mức, quan huyện cắt cử sai nha canh dưới từng gốc xoài, ghi chép, thu hái. Họ phải đếm từng nụ xoài lúc mới tượng trái và chăm nom cho đến khi xoài già mới làm lễ hái trái. Họ dùng ngựa chở xoài trong các giỏ tre ủ xoài cùng với lá sầu đông để đến khi về tới Huế thì xoài vừa chín vàng da. Có thời điểm vua lệnh cho vận chuyển bằng đường thủy. Chính vì lẽ đó mà xoài chùa Đá Trắng còn gọi là “xoài tiến cung” hay “xoài ngự”.

Dẫu xoài được quản lý khắt khe đến vậy, nhưng sau mỗi lần hái sạch quả tiến vua thì vẫn còn sót lại quanh gốc cây mươi quả tươi ngon để các sư dâng lên cúng Phật. Có người bảo đó là do sự linh ứng của Phật, cũng có người lý giải thực tế hơn là nhờ các quan địa phương và những người thừa hành sùng bái đạo Phật nên cố tình lén để lại ít quả để dâng lên cúng dường…

PHÁT HUY GIÁ TRỊ DI SẢN

Trở lại câu chuyện thực tại với cụ Nguyễn Thị Mận, bà cho biết: Vườn xoài vẫn còn 20 cây to lớn, nhưng nhiều cây không còn cành lá sum suê. Lý do là trải qua số tuổi lâu đời cộng với việc tầm gửi sống bám ở trên nên nhiều thân, cành dần bị gãy mục. Đến mùa, xoài Đá Trắng vẫn ra hoa, kết quả nhưng không nhiều. Cụ Mận lý giải về sự ngon ngọt của xoài Đá Trắng là do nguồn nước và mạch đất. Sau lưng chùa có một giếng lớn, nước đầy quanh năm và rất ngọt. Nước không chỉ dành để nhà chùa sử dụng, mà nhiều nhà dân quanh chùa, trong thôn cũng xin dẫn ống về dùng.

Việc quần thể 20 cây xoài Đá Trắng được vinh danh là Cây di sản Việt Nam không chỉ là vinh dự, tự hào mà còn là trách nhiệm của mọi người trong việc bảo tồn phát huy giá trị của nó cho đời sau; giáo dục mọi người, nhất là thế hệ trẻ thêm yêu mến thiên nhiên, thân thiện với môi trường hơn trong cuộc sống hiện đại. Ông Phạm Ngọc Thanh, Phó chủ tịch UBND huyện Tuy An cho biết: “Chúng tôi thấy rất tự hào về vùng đất mình đang sống, vùng đất của nhiều di tích lịch sử, văn hóa. Quần thể 20 cây xoài Đá Trắng được công nhận là Cây di sản Việt Nam, điều đó càng nhắc nhở chúng tôi phải có trách nhiệm hơn trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản; tuyên truyền nâng cao ý thức cộng đồng, huy động sự chung tay của xã hội trong việc gìn giữ vốn quý của người xưa”.

Theo Phó giám đốc Sở VH-TT-DL Phú Yên Phạm Văn Bảy, được công nhận là Cây di sản là rất khó, công cuộc bảo tồn và phát huy giá trị cần được quan tâm đầu tư nhiều hơn. Ngoài những giá trị về môi trường, văn hóa, lịch sử, tâm linh, quần thể di tích chùa Đá Trắng và cây xoài di sản còn mang giá trị phát triển du lịch. Những ngày đầu xuân mới Giáp Ngọ, người dân Tuy An nói riêng và Phú Yên nói chung, trong đó có những người làm du lịch có thể tự hào mà giới thiệu đến du khách những nét đặc biệt về cụm 20 cây xoài ngự hơn 220 năm tuổi trên vườn chùa di tích lịch sử - nghệ thuật cấp quốc gia.

TRẦN QUỚI