Một thắng cảnh thiên nhiên thơ mộng. Một di chỉ khảo cổ học người tiền sử. Một địa điểm lưu giữ bài minh văn độc đáo. Một di tích quốc gia gắn liền với lãnh tụ Hồ Chí Minh. Đó là hang Ngườm Bốc nằm ở dãy núi đá Lam Sơn của tỉnh biên giới Cao Bằng mà khi đến đây chúng ta như được nghe âm vọng tiếng nói bí ẩn lịch sử diệu kỳ. 

Từ phải sang: Dũng Mã, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và Thái Dũng trước hang đá Lam Sơn ở Cao Bằng năm 1950. Ảnh: VŨ NĂNG AN

Từ truyền thuyết vợ chồng thủy tổ đến di chỉ người tiền sử

Lần đầu tôi nghe đến tên Ngườm Bốc là từ đại tá Nguyễn Quang Hoài. Ông còn là nhà thơ, nhà báo, thông dịch viên tiếng Hoa cho cán bộ cao cấp quân đội. Say mê lịch sử, am hiểu Cao Bằng, ông từng nhiều lần đến với vùng biên giới này. Sau mấy lần lỡ hẹn, cuối cùng tôi cũng đã cùng ông từ Hà Nội theo đường 14 vượt qua Thái Nguyên, Bắc Kạn lên Cao Bằng. Theo sự hướng dẫn của nhà thơ Trần Hùng, nguyên Phó Chủ tịch UBND tỉnh Cao Bằng, hiện là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, chúng tôi đã đến khám phá hang Ngườm Bốc.

Theo tiếng Tày Nùng, Ngườm Bốc nghĩa là hang khô, hang cạn. Hang này thuộc về Công viên Địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng, nằm ở địa phận xóm Bản Nưa, thôn Lam Sơn, xã Hồng Việt, huyện Hòa An. Từ năm 2004, Ngườm Bốc được công nhận là Di tích lịch sử cách mạng cấp quốc gia. Tô Xuân, hướng dẫn viên xinh đẹp người Tày của Bảo tàng tỉnh Cao Bằng được “biệt phái” đi cùng chúng tôi, cho biết hang Ngườm Bốc gắn liền với truyền thuyết Pú Luông - Slao Cải của dân tộc mình. Vợ chồng Pú Luông - Slao Cải được tôn vinh là thủy tổ gầy dựng nên vùng nông nghiệp trù phú Hòa An.

Chuyện rằng xưa kia dọc theo dòng sông lớn là những vùng sình lầy hoang vu cây cối um tùm âm u với đàn đàn chim muông sinh sống. Bỗng đâu có hai người khổng lồ xuất hiện. Người con gái men theo sông bên phải. Người con trai men theo sông bên trái. Hai người gặp nhau nơi ngã ba sông. Đây là vùng đất bằng phẳng rộng lớn không có nơi cư trú để tránh thú dữ và nắng mưa nên họ đưa nhau qua bên phải có dãy núi Lam Sơn tìm thấy hang Ngườm Bốc. Họ tình cờ phát hiện ra lửa dùng để nấu nướng, trồng lúa lấy gạo ăn. Họ dần dần sinh con đẻ cái thật đông nên chuyển ra khỏi hang tìm đồi đất lớn cất nhà để ở.

Hang Ngườm Bốc, nơi cư trú đầu tiên của đôi vợ chồng Pú Luông - Slao Cải không chỉ tồn tại trong truyền thuyết, mà ngày nay còn được chứng minh qua khảo cổ học đây là nơi người cổ đại từng cư trú. Vào năm 2003, các nhà khoa học phát hiện nhiều di vật trong hang, qua nghiên cứu cho biết người tiền sử sơ kỳ đá mới, tương đương với Văn hóa Hòa Bình sớm, cách đây khoảng 10.000 năm, đã sinh sống tại Ngườm Bốc.

Trong khi đó, về mặt địa chất, các chuyên gia cho rằng hang Ngườm Bốc phát triển trong đá vôi hình thành do biển nông và ấm cách đây khoảng 360- 270 triệu năm (kỷ Carbon - Permi). Dấu vết của thềm và dòng chảy cổ còn hiện rõ ở cửa hang. Điều này chứng tỏ hang đá đã bị nâng lên trong thời kỳ sau này, gọi là giai đoạn tân kiến tạo. Hang ở độ cao hơn 10m so với chân núi, nằm trên sườn phía tây một quả núi lớn. Miệng hang hình vòm lớn mở về phía tây. Bề mặt hang rộng khoảng 500m², chia làm 2 gian lớn. Từ cửa vào, gian thứ nhất nằm ở trục giữa của hang có chiều dài gần 40m, chiều rộng trung bình 8m; còn gian thứ hai ăn sâu vào vách đá bên trái. Ở phía dưới hang khoảng 20m có một hang đá to với dòng nước trong xanh tuôn chảy êm đềm. 

Hang Ngườm Bốc. Ảnh: HOÀNG HÒA ĐỒNG

Dấu ấn lãnh tụ và tấm ảnh lịch sử 9 năm chống Pháp

Với địa thế hiểm yếu, hang Ngườm Bốc trong dãy núi Lam Sơn trùng điệp gắn liền với nhiều sự kiện lịch sử đương đại nước ta. Đầu năm 1941, lãnh tụ Hồ Chí Minh trở về Tổ quốc sau bao năm bôn ba tìm đường cứu nước. Đến vùng biên giới Cao Bằng, thời gian đầu Người hoạt động bí mật ở Pác Bó thuộc huyện Hà Quảng, sau đó chuyển về núi Lam Sơn, lấy hang Ngườm Bốc làm nơi ở từ tháng 8/1942. Nhiều cuộc họp quan trọng và chỉ thị của bộ thống soái tối cao cách mạng đã diễn ra ở đây.

Vào đầu tháng 5/1945, khi chuẩn bị chuyển địa bàn làm việc về căn cứ địa Việt Bắc, lãnh tụ Hồ Chí Minh còn tổ chức cuộc họp với lãnh đạo Liên Tỉnh ủy Cao - Bắc - Lạng bàn về công tác chuẩn bị tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng Tháng Tám. Đến thu đông năm 1950, Người từ Thái Nguyên vượt mấy trăm cây số đèo núi hiểm trở lên Cao Bằng trực tiếp chỉ đạo Chiến dịch Biên giới với mật danh Chiến dịch Lê Hồng Phong 2, do Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp làm chỉ huy trưởng và thiếu tướng Tổng tham mưu trưởng Hoàng Văn Thái đứng đầu ban tham mưu. Đây là chiến dịch đầu tiên quân đội ta chủ động tấn công và giành thắng lợi lớn, vòng vây quân Pháp nhằm cô lập căn cứ địa Việt Bắc đã bị phá, biên giới Việt - Trung được khai thông.

Tháng 10/1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh đến ở hang Ngườm Bốc, tham dự hội nghị tổng kết Chiến dịch Biên giới, thăm công nhân xưởng quân giới Lê Tổ ở hang Ngườm Slưa và nhân dân địa phương đã góp phần vào chiến thắng vang dội. Sau khi hội nghị bế mạc, Người đề nghị Đại tướng Võ Nguyên Giáp cho gọi “ba cậu Dũng đến gặp Bác tại nhà riêng”. Đó là Nguyễn Thái Dũng - Trung đoàn trưởng Trung đoàn 88 (về sau được thăng quân hàm thiếu tướng - Hiệu trưởng Trường Sĩ quan Lục quân); Dũng Mã - Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 11 - Phủ Thông (về sau được thăng thiếu tướng - Cục trưởng Cục Huấn luyện Học viện Quốc phòng) và Hoàng Thế Dũng - chính trị viên Trung đoàn 102 (về sau chuyển sang làm báo, Phó Tổng biên tập Báo Quân đội Nhân dân). Cả ba người bấy giờ đều thuộc Đại đoàn 308 do thiếu tướng Vương Thừa Vũ làm Tư lệnh kiêm Chính ủy.

Theo lời kể của tướng Dũng Mã lúc sinh thời với chúng tôi, khi được nghệ sĩ nhiếp ảnh Vũ Năng An trực tiếp báo tin thì ông phấn khởi thu xếp lên đường ngay. “Nhà riêng” của Chủ tịch Hồ Chí Minh lúc ấy thật ra là một cái lán nhỏ ở cửa hang Ngườm Bốc núi đá Lam Sơn. Thái Dũng và Dũng Mã đến trước. Sau khi nghe hai chỉ huy trẻ báo cáo, lãnh tụ gật đầu khen: “Hai Dũng đánh giặc giỏi, tên xứng với người”. Rồi Người ân cần căn dặn: “Dũng cảm nhưng cần phải mưu trí nữa”. Nhìn thấy cánh tay phải của Thái Dũng bị cụt bàn tay, Người cảm động hỏi: “Chú có gặp khó khăn lắm trong sinh hoạt và chiến đấu không?”. Trung đoàn trưởng Thái Dũng trả lời: “Thưa Bác, dần dần cháu cũng quen. Chỉ có trèo cây và leo núi đá là khó thôi ạ!”. Mọi người cùng ồ lên cười vui vẻ trong nỗi xúc động!

Trời dần về chiều. Chờ mãi mà không thấy Chính trị viên Trung đoàn 102 Hoàng Thế Dũng đến, nghệ sĩ nhiếp ảnh Vũ Năng An sợ trời hết nắng, mới xin phép cho chụp một bức ảnh kỷ niệm nhân buổi gặp thân mật. Đó chính là một trong những bức ảnh lịch sử nổi tiếng nhất trong thời đánh Pháp, mà các nhân vật hiện lên trong ảnh trước hang Ngườm Bốc bên vách đá Lam Sơn ở Cao Bằng là Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp, Trung đoàn trưởng Nguyễn Thái Dũng và Tiểu đoàn trưởng Dũng Mã. “Sau ngày đất nước thống nhất, tôi mới được Bảo tàng Quân đội tặng lại bức ảnh này khổ lớn để làm kỷ niệm” - tướng Dũng Mã nói. Vị chiến tướng còn cho biết ông cũng có dịp trở về thăm lại chiến trường xưa Cao - Bắc - Lạng, đến hang Ngườm Bốc núi đá Lam Sơn tưởng nhớ lãnh tụ cùng những đồng đội đã quên mình vì sự nghiệp cứu nước, trong đó có người em ruột của ông là Sơn Mã đã anh dũng nằm lại vĩnh viễn trên vùng đất thiêng lúc đang là Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 84 thuộc Trung đoàn 36, Đại đoàn 308 trong chiến dịch giải phóng Tây Bắc năm xưa!

HOÀNG HÒA ĐỒNG