Miền biên cương luôn tồn tại những câu chuyện kỳ diệu. Và mỗi lần đặt chân lên Cao Bằng, tôi lại khám phá thêm những điều lý thú về vùng địa linh nhân kiệt với sông núi thiêng liêng và con người dũng cảm, giàu lòng yêu nước…

Sông Bằng. Ảnh: PHAN HOÀNG

Non nước Cao Bằng và chiến tướng Bằng Giang

Thời học sinh ở quê nhà Phú Yên, khi học văn học dân gian Việt Nam có bài ca dao mà tôi cứ mãi ngâm ngợi:

“Con cò lặn lội bờ sông

Gánh gạo đưa chồng nước mắt nỉ non

Nàng về nuôi cái cùng con

Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng”

Hình ảnh người vợ xưa được ví như con cò lặn lội gánh gạo ra bờ sông tiễn chồng lên biên ải phục dịch, chinh chiến thật nao lòng. Nhưng vì sao là “nước non Cao Bằng”? Ngoài hình ảnh mang tính biểu tượng sông núi thì về sau đọc sách tôi mới biết Cao Bằng còn là cứ địa của triều đình nhà Mạc, vương quốc riêng một góc trời thời phong kiến đối nghịch triều Lê - Trịnh. Vùng địa đầu phía bắc Tổ quốc còn được thiên nhiên ban tặng các thắng cảnh như thác Bản Giốc, động Ngườm Ngao, hồ núi Thang Hen cùng nhiều di tích gắn liền với những nhân vật lịch sử xưa nay. Những điều ấy nuôi dưỡng trong tôi ước muốn lên “nước non Cao Bằng” thăm thú, khám phá.

Chỉ riêng nửa đầu thế kỷ XX, tại vùng đất thiêng Cao Bằng diễn ra nhiều sự kiện quan trọng. Đây là nơi đầu tiên lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đặt chân trở về Tổ quốc sau bao năm bôn ba tìm đường cứu nước. Đây cũng là nơi khai sinh Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân, tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam do danh tướng Võ Nguyên Giáp làm tổng chỉ huy, về sau lớn mạnh, xuất hiện nhiều tướng lĩnh người dân tộc thiểu số quê Cao Bằng dạn dày trận mạc và chiến công như Hoàng Đình Giong, Lê Quảng Ba, Vũ Lập, Bằng Giang, Nam Long, Đàm Quang Trung, Đàm Văn Ngụy, Bế Xuân Trường…

Trong số những chiến tướng sinh trưởng vùng biên cương, Bằng Giang là người từng giữ các trọng trách như Khu trưởng Khu 10, Tư lệnh Quân tình nguyện Việt Nam ở Bắc Lào, Hiệu trưởng Trường Sĩ quan Lục quân, Tư lệnh Quân khu Tây Bắc, Tư lệnh Quân khu Việt Bắc, Chủ tịch Ủy ban Hành chính Khu tự trị Việt Bắc, Phó Tổng Thanh tra Quân đội nhân dân Việt Nam. Ông là người trung thực, thẳng thắn, cởi mở, uy tín, luôn được đồng đội tin yêu.

Bằng Giang tên thật là Nguyễn Văn Cơ, sinh năm 1915, người dân tộc Tày, quê ở bản Thắc Tháy, xã Đức Long, huyện Hòa An, tỉnh Cao Bằng. Ông tham gia làm liên lạc cho cách mạng từ năm 17 tuổi, đến năm 20 tuổi được kết nạp Đảng Cộng sản, lấy bí danh Nguyễn Bằng Giang, thường được gọi tắt là Bằng Giang. Ông là người phụ trách dẫn đường đoàn từ phía Việt Nam đi đón lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trở về nước tại cột mốc 108, nay là cột mốc 675 biên giới Việt - Trung ngày 28/1/1941. Ông cũng hay ra vào hang Pác Bó ở Hà Quảng, Cao Bằng để làm liên lạc, mang thực phẩm săn bắt được cho Ông Ké.

Bằng tài năng và hiểu biết về quê hương mình, Bằng Giang nhanh chóng trở thành cán bộ chủ chốt được cử làm Ủy viên Ban Thường vụ Liên Tỉnh ủy Cao - Bắc - Lạng phụ trách công tác binh vận, tỉnh ủy viên phụ trách công tác quân sự tỉnh Cao Bằng. Đến năm 1944, Bằng Giang chính thức gia nhập quân đội. Với tài năng chỉ huy quân sự, dũng cảm, mưu lược và đặc biệt là am hiểu sâu sắc đất và người Tây Bắc, ông đã có những đóng góp quan trọng trong nhiều chiến dịch lớn được mở trên địa bàn trọng yếu này, mà đỉnh cao là chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 trên cương vị Khu trưởng Khu 10.

Chuyện rằng, khi quân ta mở chiến dịch Điện Biên Phủ với mật danh chiến dịch Trần Đình, nhiều lúc gặp rất nhiều khó khăn về hậu cần, nhất là việc tiếp tế lương thực từ đồng bằng. Để kịp thời cho bộ đội “ăn no đánh thắng”, cần phải huy động gấp lương thực tại chỗ, chưa có chỉ thị của cấp trên nhưng Khu trưởng Bằng Giang đã nhanh chóng hành động. Ông cưỡi ngựa dẫn theo hai cận vệ đến “vựa lúa” Tây Bắc tại ngã ba biên giới Việt - Lào - Trung, vận động đồng bào “cho Chính phủ Cụ Hồ vay để đánh Pháp”. Được Nhân dân ủng hộ, ông đã thu về ngay gần 7 tấn lúa nhập kho Tổng cục Cung cấp.

Theo lời của đại tá Nguyễn Bội Giong, nguyên phái viên tác chiến của Bộ Tổng Tư lệnh trong chiến dịch Điện Biên Phủ: “Chúng tôi không biết cụ thể bằng cách nào mà sau khi nhận được số lúa ấy của Nhân dân, anh Bằng Giang đã huy động lực lượng vận chuyển bằng cả đường bộ và đường sông tại sở chỉ huy chiến dịch. Nghe báo cáo, ban đầu anh Văn (Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp - PV) tưởng là chiến lợi phẩm. Khi biết là do anh Bằng Giang huy động được, anh liền nói với chúng tôi: Có những người như Bằng Giang, Trần Đình nhất định thắng!”.

Sông Bằng Giang và núi thiêng Phja Oắc

Vì sao vị tướng tương lai Nguyễn Văn Cơ lấy bí danh Bằng Giang? Trung tướng Vũ Nam Long, một người bạn chiến đấu đồng hương thân thiết của ông cho biết, sinh thời trò chuyện với đồng đội, trung tướng Bằng Giang hay thổ lộ rằng khi tham gia cách mạng, luôn nhớ về dòng sông quê hương nhiều kỷ niệm nên ông đã chọn bí danh Bằng Giang để hoạt động. Đây là tên một con sông không chỉ gắn liền tuổi thơ của tướng Bằng Giang mà còn với cả tướng Nam Long và nhiều tướng lĩnh khác.

Họa sĩ Trần Đỗ Nghĩa là người Hà Nội nhưng rất gắn bó với vùng biên ải. Tuổi thơ anh lặn ngụp ở sông Bằng Giang khi có cha là sĩ quan cấp cao được đặc phái làm Phó Bí thư Tỉnh ủy Cao Bằng thời chiến tranh biên giới phía Bắc. Được sự hướng dẫn của họa sĩ Trần Đỗ Nghĩa, chúng tôi lần đầu đi thuyền ngược sông thăm thú.

Bằng Giang hay được gọi sông Bằng bắt nguồn từ rừng núi tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc, có tên là Thủy Khẩu Hà, chảy theo hướng tây bắc - đông nam đổ vào nước ta tại cửa khẩu Sóc Giang, xã Sóc Hà, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng. Tiếp tục dòng chảy theo hướng đông nam, sông Bằng qua các huyện Hà Quảng, Hòa An, TP Cao Bằng và kết thúc tại cửa khẩu Tà Lùng, xã Mỹ Hưng, huyện Quảng Hòa ở phía đông nam tỉnh Cao Bằng trước khi đổ ngược trở lại tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc để hợp lưu với sông Kỳ Cùng tạo thành Tả Giang, chi lưu phía nam của Úc Giang.

Với tổng chiều dài khoảng 108km, đoạn sông Bằng chảy trên đất Việt Nam dài khoảng 90km, có 24 chi lưu trong đó 3 chi lưu lớn là sông Sê Bao, sông Bắc Vọng và sông Hiến. Sông Bằng đổ theo hướng tây bắc đến TP Cao Bằng thì gặp sông Hiến chảy về theo hướng tây nam tạo thành ngã ba sông Nước Giáp thơ mộng. Nước Giáp cũng trở thành địa danh một khu phố giống như tên Sông Bằng, Sông Hiến được đặt cho những phường của thành phố này.

Giống như nhiều dòng sông vùng cao, thi thoảng trên sông Bằng xuất hiện những chiếc cọn hình tròn cõng nước tưới cho những cánh đồng trồng lúa hai vụ. Đó là mùa nước cạn trong xanh. Còn mùa lũ, nước cuồn cuộn dâng cao đục ngầu tràn bờ, sông lại bồi đắp phù sa cho đất đai. Nhờ vậy những cánh đồng lúa ngô ven hai bên bờ sông luôn tươi tốt. Buổi trưa trên những bến nước sông Bằng luôn nhộn nhịp tiếng nói tiếng cười xen lẫn những câu lượn, câu sli thánh thót của những cô gái chàng trai tắm gội, giặt giũ hay chống chèo xuôi ngược trên sông.

Một trong những nguồn nước quan trọng của sông Bằng xuất phát từ vùng núi Phja Oắc ở phía tây thuộc huyện Nguyên Bình, nơi có ngọn núi cao 1.921m, được xem là nóc nhà, là “viên ngọc quý” của tỉnh Cao Bằng. Khí hậu vùng núi Phja Oắc mát mẻ quanh năm, nhiệt độ mùa đông có lúc xuống dưới 0^oC, tuyết trắng bao phủ. Nơi đây trở thành vườn quốc gia thu hút du khách trong và ngoài nước. Nhiều câu chuyện ly kỳ được dân gian truyền tụng về Phja Oắc. Đây cũng là vùng rất giàu khoáng sản đa kim loại mà từ khi mới xâm chiếm nước ta, thực dân Pháp rồi phát xít Nhật đã tập trung khai thác. Và đây cũng là nơi các nhà cách mạng tiền bối chọn làm cứ địa bí mật để mưu chuyện đại sự, trong đó có việc thành lập Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân, bệ phóng quan trọng cho tướng Bằng Giang và nhiều danh tướng khác trên con đường tham gia giành lại độc lập, tự do và thống nhất Tổ quốc!

PHAN HOÀNG