Mối quan hệ giữa nông dân, HTX, doanh nghiệp trong chuỗi liên kết có tính cộng hưởng cùng có lợi, phù hợp với xu hướng thị trường mang tính toàn cầu hóa hiện nay. Điều này khác với quan điểm, HTX chỉ là trung gian thu mua nông sản của bà con rồi bán lại cho doanh nghiệp, hưởng lợi nhuận chênh lệch. Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, ông Lê Thanh Lam, Chủ tịch Liên minh HTX tỉnh, cho biết:

- Nếu HTX chỉ là trung gian thu mua để hưởng hoa hồng thì HTX không khác gì thương lái, khi ấy không tạo ra chuỗi giá trị nông sản. Ở đây, chuỗi giá trị phải mang lại lợi nhuận cao cho cả ba thành phần tham gia trên cơ sở các thành phần liên kết với nhau cùng tạo ra sản phẩm nông sản chất lượng, xây dựng thương hiệu và đưa đi tiêu thụ trên thị trường. Điều này được hỗ trợ bằng Nghị định 98/2018/NĐ-CP của Chính phủ về chính sách khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết trong sản xuất và tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp.

Liên kết này được thực hiện bằng hợp đồng kinh tế, bảo đảm lợi ích của các bên tham gia, tránh tình trạng bị phụ thuộc và đối tượng yếu thế bị xâm phạm lợi ích. Khi hợp đồng liên kết được ký thì chuỗi giá trị nông sản mới được thiết lập. HTX hợp đồng thu mua nông sản cho nông dân và là pháp nhân đại diện cho nông dân hợp đồng cung ứng sản phẩm cho doanh nghiệp.

Tham gia chuỗi liên kết, nông dân sẽ hạn chế được điểm yếu về sản xuất nhỏ lẻ, quy trình canh tác tự do, khả năng hợp tác yếu, chậm thay đổi công nghệ, ít nắm bắt thông tin thị trường. Doanh nghiệp tổ chức được vùng nguyên liệu ổn định, giúp tăng quy mô sản lượng, chất lượng sản phẩm đồng đều và khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp trên thị trường cũng tăng lên.

HTX nâng cao năng lực quản lý điều hành và tổ chức sản xuất, làm tròn được nhiệm vụ “bà đỡ” cho nông dân. Từ đây khắc phục một phần tình trạng “được mùa mất giá, được giá mất mùa” hay nông sản sau thu hoạch không ai mua phải đổ bỏ ngoài đồng.

Ông Lê Thanh Lam

* Có quan điểm cho rằng, nông dân sản xuất rồi bán trực tiếp cho doanh nghiệp bỏ qua khâu trung gian là HTX có lợi nhuận cao hơn khi được “mua tận gốc, bán tận ngọn”. Từ thực tế, ông hãy phân tích rõ hơn vai trò của HTX trong việc bảo đảm lợi ích của chuỗi liên kết, thưa ông?

- Từ thực tế tiêu thụ nông sản hiện nay cho thấy, từng hộ dân hợp đồng trực tiếp với doanh nghiệp gặp không ít rủi ro. Nhiều doanh nghiệp đã ký với nông dân nhưng khi không tiêu thụ được, doanh nghiệp bỏ đi để người dân “khóc ròng”.

Hay như với cây mía, mô hình hợp đồng nông dân với doanh nghiệp có tính bền vững nhất hiện nay thì cũng tồn tại những hạn chế như giá thu mua giữa các nhà máy không đồng đều, chi phí nhân công và thu hoạch cao, trước biến động của thị trường nông dân vẫn rơi vào bị động và là đối tượng yếu thế chịu lỗ. Bởi mối quan hệ của doanh nghiệp và nông dân dựa theo quy luật của cơ chế thị trường. Giá đường thế giới xuống thấp, doanh thu của doanh nghiệp giảm, trong khi chi phí công nhân, vận hành máy móc… không đổi.

Doanh nghiệp không mong muốn nông dân giảm diện tích sản xuất vì điều này ảnh hưởng tới công suất ép mía mỗi vụ. Nông dân đơn lẻ không bán cho nhà máy cũng không biết bán đi đâu, vì họ không nắm được đầu ra tiêu thụ. Nông dân phụ thuộc vào nhà máy nên giá thu mua mía do nhà máy quyết định, dù có hợp đồng thu mua từ đầu vụ tới cuối vụ, nông dân vẫn bị lỗ vì rất nhiều chi phí trong quá trình sản xuất. Chính quyền các cấp có bảo vệ quyền lợi của nông dân thì cũng chỉ kêu gọi doanh nghiệp thu mua, hỗ trợ một phần lỗ cho nông dân chứ không có đủ thẩm quyền can thiệp sâu.

Nhưng khi các hộ cá thể có HTX làm đại diện pháp nhân, HTX có trách nhiệm đôn đốc bà con sản xuất tốt để có đủ nguyên liệu đạt chất lượng cung cấp cho nhà máy, đồng thời bảo vệ quyền lợi cho nông dân thông qua các điều khoản khi tiến hành ký kết với doanh nghiệp và yêu cầu doanh nghiệp thực hiện đúng hợp đồng. HTX cũng sẽ tổ chức sản xuất như cơ cấu giống, cung cấp giống, phân, tổ chức thu hoạch để giảm chi phí sản xuất. HTX nắm bắt nhu cầu thị trường để cảnh báo bà con trồng theo đúng quy hoạch hoặc chuyển đổi cây trồng kịp thời tránh rủi ro.

* Đảm nhiệm vai trò trung gian duy trì chuỗi giá trị nông sản đòi hỏi HTX có năng lực và kinh nghiệm thương trường. Theo ông, các HTX nông nghiệp ở tỉnh ta hiện nay đã đáp ứng được yêu cầu này?

- Hiện toàn tỉnh có hơn 80 HTX nông nghiệp nhưng chỉ có từ 5-7 HTX đủ năng lực đảm nhiệm vai trò này. Đó là những đơn vị có thể đàm phán được với doanh nghiệp. Chỉ khi các HTX đủ năng lực đàm phán thì mới bảo vệ được quyền lợi của bà con. Vì liên kết chuỗi ràng buộc các bên bằng hợp đồng theo quy luật thị trường, trong quá trình ký kết, bên yếu hơn hoặc bị phụ thuộc sẽ phải chấp nhận những điều khoản bất lợi. Các HTX mạnh quản lý tốt sản xuất nên có vùng nguyên liệu dồi dào, làm chủ khâu chế biến, có sản phẩm bảo đảm chất lượng và thị trường của riêng mình.

Doanh nghiệp nào không thu mua hoặc thu mua mà không chia sẻ lợi nhuận, rủi ro, HTX không hợp tác mà chuyển sang doanh nghiệp khác. Hiện nhiều nông sản của bà con do HTX làm đại diện như gạo thơm hoa vàng của HTX Nông nghiệp An Nghiệp (huyện Tuy An), bánh khóm (HTX Khóm Đồng Din ở huyện Phú Hòa), rau, dâu tây thủy canh của HTX BB (huyện Sơn Hòa)…, nhiều doanh nghiệp đã tìm tới hợp tác làm đại diện tiêu thụ và các đơn vị này chọn doanh nghiệp xứng tầm để cung cấp.

Những HTX còn lại có nhiều cơ hội nâng cao năng lực hoạt động khi họ có sự hậu thuẫn rất lớn của chính sách, như chính sách đào tạo nguồn nhân lực, xúc tiến thương mại và mở rộng thị trường, chính sách tín dụng, chính sách thu mua đầu tư vào nông nghiệp, chính sách đất đai… Hay Nghị định 98 cũng hỗ trợ rất nhiều cho HTX khi tham gia vào liên kết chuỗi giá trị nông sản, như hỗ trợ 100% chi phí tư vấn xây dựng chuỗi, 30% vốn mua máy móc thiết bị, 40% chi phí chuyển giao ứng dụng khoa học kỹ thuật mới…

* Xin cảm ơn ông!

MINH DUYÊN (thực hiện)