Ngày 17-7-1945, tại làng Phước Hậu (nay là phường 9, TP Tuy Hòa) những người cộng sản Phú Yên tổ chức hội nghị thống nhất các lực lượng yêu nước thành lập Ủy ban Việt Minh tỉnh nhằm tập hợp và thống nhất các lực lượng yêu nước trong một mặt trận chung dưới sự lãnh đạo của đảng, chuẩn bị tổng khởi nghĩa. Chương trình Hội nghị có 3 nội dung quan trọng:
- Thảo luận tình hình chung trong tỉnh.
- Bàn thống nhất kế hoạch khẩn trương chuẩn bị khởi nghĩa.
- Bầu Ủy ban Việt Minh tỉnh.
Hội nghị bầu đồng chí Nguyễn Văn Nguyên làm Thư ký Ủy ban Việt Minh tỉnh.
Nhân dân cắm chông rào làng, không cho Pháp hành quân càn quét - Ảnh: Tư liệu
Sau Đại hội Việt Minh tỉnh, tại tỉnh lỵ Sông Cầu đã tổ chức các cuộc míttinh vạch mặt bọn thân Nhật. Ngày 17-8-1945 ở Sông Cầu tỉnh trưởng Hồ Ngận tổ chức míttinh hoan nghênh Chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim, mừng “Tân Việt Nam độc lập” hơn một trăm người đến dự hầu hết là công chức, tập trung sau đồn lính khố xanh Sông Cầu. Các đồng chí cán bộ Việt Minh đã biến cuộc míttinh này thành buổi nói chuyện phổ biến Chương trình và Điều lệ của Việt Minh.
Tiếp theo những ngày sôi sục trong Cách mạng Tháng Tám là cuộc biểu tình hàng vạn người nổ ra ở tỉnh lỵ Sông Cầu vào sáng ngày
Tỉnh trưởng Hồ Ngận và nhiều quan lại khác mặc áo rộng xanh đứng trước sân, tay chắp trước bụng trật tự khép nép đón đoàn biểu tình. Nhưng đoàn biểu tình không vào dinh mà kéo đếp tập trung tại sân vận động trên bãi biển Sông Cầu để nghe cán bộ Việt Minh diễn thuyết.
Sau cuộc biểu tình thị uy của nhân dân toàn tỉnh tại Sông Cầu bọn bù nhìn hết sức lo sợ, có số tìm cách liên hệ với Việt Minh; binh lính bảo an hầu hết ngả theo cách mạng; còn bọn thân Nhật lúc này đã bắt đầu trở chiều, nhiều người ở các thành phần lớp trên như địa chủ, phú nông tư sản đã ủng hộ cách mạng hoặc cho con em tham gia các tổ chức cách mạng. Nhìn chung bọn địch không có sự chống đối nào đáng kể. Đa số nhân dân lao động, công nhân và những người nghèo khổ đứng hẳn về phía cách mạng, nhiệt liệt hưởng ứng những chủ trương của Mặt trận Việt Minh. Tổ chức Việt Minh phát triển nhanh đến các làng xã, nhiều nơi nhân dân tự động tìm liên lạc với Việt Minh. Ta đã tổ chức được các đội tự vệ và rèn được một số vũ khí thô sơ như: kiếm, dao, mác… Tổ chức Việt Minh còn phát triển cả trong hàng ngũ binh lính địch, hàng trăm lính bảo an đã đi theo cách mạng.
Ở Sông Cầu, Ủy ban khởi nghĩa đã huy động các lực lượng quần chúng và tự vệ ở La Hai, Gò Duối và Sông Cầu làm lực lượng chính để khởi nghĩa và canh gác các công sở sau khi đã chiếm được, may cờ cho quần chúng đi biểu tình và để treo các công sở, chuẩn bị các đoàn cán bộ tiếp quản các công sở.
Chương trình khởi nghĩa cướp chính quyền tại tỉnh lỵ Sông Cầu được vạch ra như sau: bố trí tự vệ bí mật khắp Sông Cầu, lấy đồn khố xanh trước, đến dinh Tỉnh trưởng rồi đến tất cả các công sở trong một đêm. Sau khi giành chính quyền ở dinh Tỉnh trưởng tổ chức míttinh quần chúng tuyên bố chính quyền đã về tay nhân dân và thông báo về cho các huyện, xã…
Trụ sở Ủy ban khởi nghĩa đóng tại nhà đồng chí Nguyễn Văn Nguyên. Sau khi công việc chuẩn bị rất gấp rút đã hoàn thành, tối ngày 24-8-1945, các lực lượng tự vệ đã bí mật có mặt ở các vị trí đã định, các lực lượng quần chúng trang bị gậy và cờ tập trung từng nhóm nhỏ ở nhiều vị trí sẵn sàng chi viện các nơi cần. 10 giờ tối 24-8-1945 lực lượng tự vệ đến gác các ngả đường, được phép bắt giữ người ra vào lúc đó, để giữ an toàn, một lực lượng khác chia nhau bí mật bao vây các công sở của chính quyền bù nhìn, nhà các quan chức lớn, đồn lính khố xanh và dinh Tỉnh trưởng. 11 giờ đêm đồng chí Nguyễn Văn Thuận và một số lính khố xanh là cơ sở cách mạng bí mật, đưa Ủy ban khởi nghĩa gồm các đồng chí: Kiểm, Phúc, Nguyên, Thái… và một số đơn vị tự vệ vào đồn khố xanh (lúc này đa số lính khố xanh đã ngả theo cách mạng). Sau đó đồng chí Thuận tập hợp toàn binh lính (không có vũ khí) đứng trước sân đồn cùng đơn vị tự vệ và giới thiệu đồng chí Trương Kiểm thay mặt Mặt trận Việt Minh nói chuyện và tuyên bố hôm nay Mặt trận Việt Minh giành chính quyền ở Sông Cầu, hô hào binh lính hãy theo cách mạng ủng hộ Việt Minh giành chính quyền trong toàn tỉnh Phú Yên. Lá cờ đỏ sao vàng hiên ngang kéo lên đỉnh cột cờ, đồng chí Thuận hô tất cả nghiêm chào lá cờ Tổ quốc vinh quang thấm bao máu đào các chiến sĩ cách mạng. Sau chào cờ đồng chí Thuận thay mặt binh lính xin giao đồn cho cách mạng và hứa sẽ phục vụ cho cách mạng và đồng chí nói cho binh lính có mặt biết ai muốn tiếp tục ở trong quân đội phục vụ cách mạng thì ở lại, ai không muốn thì được phép về nhà. Hầu hết anh em ở lại, được giao vũ khí và giao nhiệm vụ giúp Ủy ban khởi nghĩa giành chính quyền.
12 giờ đêm sau khi bố trí tự vệ và lính khố xanh bao vây bên ngoài, đồng chí Nguyễn Thái (được Ủy ban khởi nghĩa cử làm đại biểu của Mặt trận Việt Minh tỉnh đi nhận chính quyền do Hồ Ngận giao) dẫn một đoàn đại biểu vào Tỉnh đường. Tỉnh trưởng Hồ Ngận y theo lời hẹn đã sẵn sàng ra đón để giao chính quyền. Đồng chí Thái thay mặt Việt Minh tỉnh tuyên bố từ nay xóa bỏ chính quyền thực dân, thành lập chính quyền nhân dân cách mạng. Sau đó Hồ Ngận bàn giao ấn tín, tài liệu sổ sách cho đoàn cán bộ Việt Minh. Các đoàn khác theo nhiệm vụ được giao tỏa đến các công sở để nhận bàn giao. Việc tiếp quản các công sở cũng được tiến hành nhanh chóng trong đêm 24-8 và chuyển giao cho tự vệ canh gác.
Sau khi Tỉnh trưởng Hồ Ngận giao nộp ấn tín, nhân dân tập trung rất đông trước dinh Tỉnh đường, cờ đỏ sao vàng kéo lên, đồng chí Trương Kiểm đứng lên tuyên bố chính quyền thực dân phong kiến đã xóa bỏ, chính quyền nhân dân đã thành lập, kêu gọi nhân dân ủng hộ chính quyền cách mạng.
Sau đó ủy ban khởi nghĩa và Ủy ban Việt Minh tỉnh dời trụ sở vào đóng trong đồn khố xanh. Tại đây đã bàn việc đi lấy đồn khố xanh ở Tuy Hòa và Trà Kê.
Cũng ngay trong đêm
THÀNH
