Sau khi Nhật đảo chính Pháp ngày 9/3/1945, trước sự đấu tranh quyết liệt của các tù nhân là đảng viên cộng sản, phát xít Nhật buộc phải trả tự do cho tù chính trị. Tại nhà tù Buôn Ma Thuột, được sự lãnh đạo của đồng chí Nguyễn Chí Thanh và Trần Hữu Dực, nhiều đảng viên được phân công về tham gia tổng khởi nghĩa ở 16 tỉnh Trung kỳ. Có 4 đồng chí được phân công về Phú Yên là Trương Kiểm (tức An) làm trưởng đoàn, Lê Cấp (tức Mẫn), Đoàn Sĩ (tức Sửu), Hoàng Văn Phúc (tức Xuân) về lãnh đạo khởi nghĩa.
Cuối tháng 3/1945, đoàn đồng chí Trương Kiểm về đến Phú Yên. Qua làm việc với đồng chí Nguyễn Thái, đảng viên đang hoạt động ở Hòa Đa, xã An Mỹ, huyện Tuy An, đầu tháng 4/1945, đồng chí Trương Kiểm đến nhà đồng chí Nguyễn Quốc Thoại. Đồng chí Nguyễn Quốc Thoại viết thư mời hai đồng chí Nguyễn Chấn, Đỗ Tương đến nhà gặp đồng chí Trương Kiểm. Anh Phan Văn Niệm được đồng chí Nguyễn Quốc Thoại giao nhiệm vụ chuyển thư của đồng chí mời hai đồng chí Nguyễn Chấn và Đỗ Tương. Đồng chí Trương Kiểm truyền đạt chương trình Việt Minh cho ba đồng chí. Liên lạc được với Đảng, các đồng chí cũ trong xã vô cùng phấn khởi. Như nắng hạn lâu ngày gặp mưa, các đồng chí cũ bắt tay ngay vào chuẩn bị tổng khởi nghĩa. Đồng chí Trương Kiểm ở nhà đồng chí Đỗ Tương; đồng chí Lê Cấp ở nhà đồng chí Nguyễn Quốc Thoại tại làng Phước Hậu (nay là thôn Phước Hậu, xã Bình Kiến, TP Tuy Hòa).
Tháng 4/1945, dưới sự lãnh đạo của đồng chí Lê Cấp, Ủy ban Việt Minh lâm thời phủ Tuy Hòa được thành lập gồm các đồng chí: Nguyễn Quốc Thoại, Lê Tấn Thăng, Nguyễn Chấn, Huỳnh Nựu, Đỗ Tương, Nguyễn Thanh Hương, Trần Chương, Phan Văn Dự, Phạm Trọng Tuyên. Đồng chí Nguyễn Quốc Thoại làm thư ký, đồng chí Lê Tấn Thăng làm phó thư ký. Đồng chí Nguyễn Quốc Thoại được tỉnh phân công chuẩn bị mọi mặt và làm trưởng ban lãnh đạo khởi nghĩa phủ Tuy Hòa. Đồng chí Nguyễn Chấn được phân công chuẩn bị Đại hội Việt Minh tỉnh. Tháng 5/1945 các đồng chí Nguyễn Chấn, Nguyễn Quốc Thoại giới thiệu Điều lệ Việt Minh cho thanh niên và cơ sở quần chúng cũ trong xã Bình Kiến.
Sau Hội nghị thành lập Tỉnh ủy lâm thời ở Hòa Đa tháng 6/1945, cơ quan Tỉnh ủy đóng ở làng Phước Hậu. Chi bộ Đảng ở Phước Hậu gồm các đảng viên cũ: Nguyễn Quốc Thoại, Nguyễn Chấn, Đỗ Tương được Tỉnh ủy khôi phục do đồng chí Nguyễn Quốc Thoại làm bí thư chi bộ. Dưới sự lãnh đạo của chi bộ, đầu tháng 6/1945, Ủy ban Việt Minh làng và các đoàn thể: Hội Nông dân cứu quốc, Hội Phụ nữ cứu quốc, Hội Thanh niên cứu quốc, Hội Học sinh cứu quốc được thành lập. Đồng chí Đỗ Bích làm Chủ nhiệm Việt Minh làng Phước Hậu. Đồng chí Đặng Khế làm Chủ nhiệm Việt Minh làng Ninh Tịnh. Ở Phước Hậu, đồng chí Nguyễn Ngư và hai đồng chí Huỳnh Ngưu, Trần Châu làm Thư ký và Phó thư ký Đoàn Thanh niên cứu quốc, đồng chí Trần Tân và đồng chí Huỳnh Ốc làm Thư ký và Phó thư ký Hội Nông dân cứu quốc; đồng chí Nguyễn Thị Trác và đồng chí Đỗ Thị Lan làm Thư ký và Phó thư ký Hội Phụ nữ cứu quốc; đồng chí Huỳnh Trợ và đồng chí Trần Sung làm Thư ký và Phó thư ký Hội Học sinh cứu quốc.
Các làng Phước Hậu, Liên Trì, Ninh Tịnh đã có tiểu đội tự vệ cứu quốc và đến ngày 15/6/1945, trung đội tự vệ cứu quốc Phước Hậu - Liên Trì được thành lập. Hầu hết lớp tự vệ đầu tiên của xã: Nguyễn Lầu, Phan Văn Niệm, Phan Văn Dưỡng, Nguyễn Nào, Võ Dặm, Nguyễn Minh, Võ Văn Vinh đều sớm gia nhập quân đội nhân dân. Qua chiến đấu các đồng chí trên trưởng thành là những sĩ quan cấp đại tá, trung tá trong Quân đội nhân dân Việt
Ngày 17/7/1945, Đại hội thành lập Việt Minh tỉnh họp ở nhà đồng chí Nguyễn Quốc Thoại làng Phước Hậu. Đoàn đại biểu phủ Tuy Hòa có 3 đồng chí dự là: Lê Cấp, Nguyễn Chấn, Nguyễn Quốc Thoại. Đại hội họp 2 ngày 3 đêm. Bà Nguyễn Thị Ngâm, vợ đồng chí Nguyễn Quốc Thoại lo việc ăn ở, các đồng chí tự vệ làng Phước Hậu lo việc bảo vệ đã góp phần vào thành công của Đại hội lịch sử này của tỉnh nhà.
Những ngày tiền khởi nghĩa là những ngày hội lớn của nhân dân Bình Kiến. Các hội Nông dân cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc, Học sinh cứu quốc, Tự vệ cứu quốc gần như đêm nào cũng họp ở nhà ông Nguyễn Kha (trụ sở thứ hai của Tỉnh ủy) ở Phước Hậu. Có người gần như quên ăn, quên ngủ mà vẫn tỉnh táo, không thấy mệt mỏi. Vì ai nấy đều thấy đã đến lúc phải đứng lên cởi ách nô lệ và cuộc sống lầm than, đói khổ, giành độc lập tự do.
Sau chiến thắng phát xít Đức, ngày 8/8/1945, Liên Xô tuyên chiến với Nhật ở phía Đông. Chỉ trong một tuần lễ, Hồng quân Liên Xô đã tiêu diệt đội quân Quan Đông thiện chiến nhất của Nhật.
Ngày 15/8/1945, Nhật đầu hàng vô điều kiện quân đồng minh. Quân Nhật ở Phú Yên và ở phủ Tuy Hòa hoang mang cao độ. Có sĩ quan Nhật tuyệt vọng đâm đầu xuống cầu sông Đà Rằng tự tử. Thuyết “Đại Đông Á” của Nhật bị phá sản hoàn toàn. Bọn tay sai Nhật tan rã như rắn mất đầu, thời cơ tổng khởi nghĩa đã đến.
Ngày 18/8/1945, Ủy ban Khởi nghĩa Trung ương ra lệnh tổng khởi nghĩa.
Ngày 23/8/1945, với lực lượng đã chuẩn bị sẵn sàng, Ban Khởi nghĩa tỉnh do đồng chí Trương Kiểm làm Trưởng ban tổ chức khởi nghĩa cướp chính quyền thắng lợi ở tỉnh lỵ Sông Cầu. Tỉnh trưởng Hồ Ngận xin đầu hàng và giao chính quyền cho cách mạng. Đêm 24/8, tỉnh đưa Hồ Ngận vào Tuy Hòa để lệnh cho bọn cai đồn phủ Tuy Hòa giao đồn cho Việt Minh.
Ngày 25/8/1945, Ban Khởi nghĩa phủ Tuy Hòa gồm các đồng chí: Nguyễn Quốc Thoại, Lê Tấn Thăng, Đỗ Tương, Nguyễn Thanh Hương, Phạm Trọng Tuyên tổ chức cướp chính quyền phủ Tuy Hòa. Đồng chí Nguyễn Quốc Thoại, Trưởng ban Khởi nghĩa phủ cùng một đại đội tự vệ cướp đồn lính khố xanh phủ Tuy Hòa, thu 2 trung liên, 28 súng trường. Đồng chí Lê Tấn Thăng, Phó ban Khởi nghĩa phủ phụ trách cướp chính quyền ở phủ. Tên tri phủ Nguyễn Thọ Duật lúc đầu lẩn trốn, sau về lại cùng bọn tay chân khăn đóng áo dài giao chính quyền cho cách mạng 1.000 đồng Đông Dương, 6 súng trường.
Cuộc khởi nghĩa ở phủ Tuy Hòa thành công rực rỡ, Ủy ban nhân dân cách mạng phủ Tuy Hòa được thành lập. Đồng chí Nguyễn Quốc Thoại tổ chức mít tinh ở Phước Hậu, báo cáo khởi nghĩa thành công ở phủ Tuy Hòa trước sự vui mừng khôn xiết của hàng ngàn nhân dân trong xã.
PHAN THANH BÌNH
